Serat ka Ramadhan KH di Los Angeles, ti Muh. Rustandi Kartakusuma[1]
Serat ka-1
Kang Rayi,
Dina méstakeun ‘yareh’-na pangarang Caraka nu ka-80, pindo: kadalapan puluh! satutasna murak tumpeng, aya nu mulih ka bumi mulang ka kandang. Di antawisna Uwa Caraka ku anjeun. Meungpeung aya nu kersa ngajajapkeun kana mobil, saurna téh bari gura-giru méhméh purat-pérot. Nu badé ngajajapkeunana téh Dr. Yus Rusyana. Pikahartoseun pisan mangpang-meungpeungna Uwa Caraka téh. Atuda rarébo kitu: “kado”-na kénging ti sisi ti gigir mani ngahunyud.
Nanging aya ogé nu tetep renggenek teu ingkah balilahan, saharitaeun. Marendeko deui sila, émok atanapi nyanghunjar lambar dina amparan samak sareng karpét di rohangan kantor Manglé, nu tos dikosongkeun ti béh dituna. Nu nyalanghunjar, nu kamerekaan. Teu ngabibisani: tumpeng sareng réncangna téh hasil karya sastrawati Nénéng Daningsih nu tos kawentar kakoncara ka janapria binangkitna, ogé dina bagbagan neteg patuangan. Matak sirik-pidik ka carogéna sastrawan/budayawan Drs. Saini Karna Misastra sareng ka putrana dramawati Asri. Moal boa sadidintenna éta Trio Seniman téh kitu wé malayor, curak-curak, balakécrakan sapertos Kaisar Rumawi sareng sapangeusi karatonna nalika karajaanana tos caket kana runtag.
Dupi hasil karya sastrawati Ningrum Julaéha mah kuéh nu diganasan. Mani pok deui, pok déui ka itu ka ieu: “Tah raosan ieu. Raos geura, da kénging abdi.” Leres, nohniiit téh! Dupi lalab rumbahna, di antawisna bonténg atah, surawung atah sareng kulub peuteuy, éta mah hasil karya sastrawati rangkep sarjanawati Dra. Tini Kartini, kalayan kénging bantuan nu ageung ajénna ti kanca nu sanésna, di antawisna sastrawati rangkep wartawati Aam Amilia.
Nu weléh teu katingal ti antawis sastrawati téh Cucu Siti Nurjanah sareng Holisoh ME. Duka ka marana éta inohong nu sakitu tos moyanna téh. Naha nuju maroyan baé, sun-bathing, kitu? Dupi Téti S. Nataprawira mah tos lami lebeng baé, boh dina gempungan, boh dina seseratan. Namung alhamdulillah. Aya nu arang aya dina gempungan: sastrawati Sukaésih Sastrini nu nuju nyaketan a place in the sun, tempat maroyan para inohong. Pun akang mah geubis-cinta ka putrana nu istri! Solédat, geblug! Mmh, nasib bujangan! Mélli téh yuswa 5 taun).
Écés sareng jéntré baretaheun kénéh nu teu lalugay téh. Kumaha teu badé kitu. Parantos aya kana dua taunna PPSS (Paguyuban Pangarang Sastra Sunda) tara ngayakeun deui gempungan, anu béh ditu béh dituna mah sasasih sakali. Dupi ayeuna aya lolongkrang patepung lawung deui, lolongkrang silih pikasono, silih pikahonéng. Bubuhan sastrawan, nyacapkeun kasono kahonéng téh ku ngawarangkong, gunem catur adu rényom, adu guntreng adu ngosom. Nanging sabubuhan-sabubuhan, sagumpluk-sagumpluk. Henteu ngariung mungpulung janten sabubuhan ageung. Tétéla kocoran (aliran) séparatisme anu diaranutna téh.
Kang Rayi panginten masih émut kénéh, yén pun Akang mah panganut kocoran Ganzheit, sarwa Gembleng, sapertos Goenawan Mohamad miwah Arif Budiman téa. Nanging dalah dikumaha, upami teu ngiring kana séparatisme nu nuju umum harita, teu ngiring ka ditu teu ngiring ka dieu, antukna nya ... sorangan waé yeuh! Langkung ti séparatis kitu mah:
Cukleuk leuweung, cukleuk lamping. Lieuk euweuh, ragap taya. Taya téh taya batur, boh istri boh pameget. Istri, lieukeun, pameget ragapeun. Atanapi sawangsulna, kitu, Kang Rayi? Nu écés mah, diuk nyengceling tanpa nyongcolang, ngahurun balung ngadaweung ngabangbang areuy atanapi nyosoéh samak batur.
Mending-mending upami nyorangan baé téh sapertos bangsa Inggris dina abad nu kalangkung: splendid isolation. Ieu mah bujeng-bujeng splendid, garo singsat wé nu aya.
Nya kapaksa kapirusa ngiring ka hiji gumpluk. Teu talangké, teu dibeuweung teu diutahkeun nu dipilih téh gumpluk sastrawan nu aranom, sastrawan Entragan Énggal. Da éta ku hoyong terang pamendak sareng pamadeganana nu langkung paos. Tina wangkongan téh teu langka sok langkung ébréh sadayana ti batan tina seseratan. Wangkongan (lisan) mibanda matra atanapi diménsi nu teu aya dina seseratan (tinulis).
Éta gumpluk Entragan Énggal téh di antawisna diwangun ku Eddy D. Iskandar, nu dina widang sastra Sunda mah diangken sastrawan, bénten sareng dina widang sastra Indonésia. Di dinya mah diangkenna téh pangarang empop (popilér). Teras aya Godi Suwarna, kokojo sastra Sunda anu cenah mah kontémporér, panganut Jakartaisme téa. Teras deui Yoseph Iskandar, rédaksi Manglé. Duka kumaha jungjang karawat silsilahna Eddy D. Iskandar nu tadi ka anjeunna. Ogé duka kapi naon Eddy D. Iskandar ka jurugambar Drs. Popo Iskandar. Atanapi ka Diah Iskandar sareng Nur Sutan Iskandar. Panginten sadayana gé ngangken ari ka Iskandar Zulkarnaen mah, ngangken wargi, ngangken kokocoranana kénéh.
Dupi puseurna éta gumpluk Entragan Anyar téh Yessie Anwar, hiji sutradara drama. Masih kénéh sabrayna ka Ery Anwar, salah sahiji baladna (anak buahna). Duka kapi naon ka Chairil Anwar mah. Panginten aya wé bau-bauna mah, da kapan duanana gé sanés bau-bau minangka bau deui, nanging leres-leres urang Minangkabau, séké bangsa nu sok raresepeun basuo di kandang kudo téa.
Kayungyun Yessie Anwar téh. Anjeunna téh bangsa Minang. Sanés bangsa urang. Nanging bet solongkrong ngiring kana gempungan sastrawan Sunda harita. Tah nu kitu nu janten panyileukan pun Akang téh. Séké nu hiji salangkrang-solongkrong ka séké nu sanés, galayah-goloyoh landat-léndét.
Aya urang Sunda nu sok kitu ka gempungan séké nu sanés?
“Yes, na tiasa basa Sunda?”
Walerna téh, ngartos mah ngartos, mung kedal henteu tiasa. Ngawasa basa nu disebat pasip téa panginten. Sanés aktip. Pasip gé mokaha!
“Istrina urang dieu?”
“Teu acan rimbitan abdi mah, Kang!”
“Kakasihna atuh panginten, nya?”
Sanés, cenah. Kakasihna téh –parantos ari kagungan kakasih mah; mahasiswa Hukum umpak panyéépan kitu, tur kasép, sareng kéwes, iwal ti janten sutradara téh- kakasihna téh sanés, sanés mojang Sunda. Nya ti mana diajarna basa Sunda atuh? Hémeng wé nu aya.
Naha ku naon sikep nu sapertos sikep Yessie Anwar éta nu janten panyileukan pun Akang téh? Taya sanés ti mung sikep anu kitu anu baris tiasa ngawangun kasatuan bangsa Indonésia téh. Mun urang hayang ngawangun hiji bangsa anu bhineka tunggal ika, mun urang hayang jadi bangsa Indonésia anu ngahiji, hiji teu tiasa dibagi-bagi, une et indivisible, léngkah nu munggaran téh nya éta séké bangsa nu hiji kedah ngaraos ngiring mibanda kabudayaan séké bangsa nu hiji deui. Yessie Anwar séké bangsa Minangkabau, ngiring ngaraos miboga sastrawan Caraka anu séké bangsana séké Sunda. Sawangsulna séké bangsa Sunda kedah ngiring ngaraos mibanda sastra Minangkabau. Séké Sunda ngaraos mibanda Ki Suryomentraman, urang Jawa. Sawangsulna séké Jawa ngaraos ngiring mibanda Kiai Haji Hasan Mustapa, urang Sunda. Sareng saterasna.
Émut kénéh? Waktos ka Ujungpandang ngiring Gempungan Dewan Kesenian sa-Indonésia geuning sakitu arolohokna urang sadaya ningal kasenian Bugis, Makasar, Mandar, Toraja sareng daérah sanésna di Sulawesi Kidul. Komo deui ningal kasenian séké bangsa Maluku anu dicandak ku Gupernurna ka Ujungpandang. Gupernurna téh Hasan Slamet, bangsa urang, urang Sunda. Sadaya arolohok mata simeuteun nongton pidangan Pa Hasan.
Tapi ilaharna mah urang teu acan dugi ka dinya sadaya, ka situasi, di mana hiji séké ngaraos ngiring mibanda kana kabudayaan séké hiji deui. Bujeng-bujeng kitu. Hiji séké, upamina séké Sunda, bujeng-bujeng ngaraos ngiring ngapimilik kabudayaan Bugis, misalna, malah ngaraos ngapimilik kabudayaan sorangan, kabudayaan Sunda, tos henteu. Contona baé, kapan basa Sunda danget ieu sakitu henteu dipaliré, henteu dipiroséana deui ku urang Sunda sorangan, dugi ka kaluli-luli katélér-télér. Upami situasi teu robih, énjing pagéto gé éta basa bakal teu aya, bakal sanasib sareng basa Kawi, basa Latin nu tos teu aya nu nganggé deui, sadidinten.
Rajeun miroséa kabudayaan Sunda, upami digantélkeun/diboncéngkeun kana pariwisata. Salajengna deg diwangun misi kesenian. Éta misi diiangkeunana téh sanés ka Jogya, sanés ka sabrang ka Palémbang, atanapi ka Ujungpandang, nanging ka sabrang ka Amrika, ka Éropa. Pon nya kitu deui misi kasenian Jogya, Bugis, Makasar ssté, sanés ka Bandung, sanés ka Palémbang, nanging ka Amrika sareng Éropa deui baé.
Dina ayana ogé sabangsa misi kasenian ka Bandung sapertos kamari ieu ti Padangpanjang Minangkabau, nanging dipintonkeunana téh husus ka urang Minang deui, langkung husus deui ka urang Padangpanjang nu aya di Bandung, sanés ka umum, ka masarakat satempat, nya éta anu mayoritasna urang Sunda.
Kumaha ka dieu, hartosna ka Los Angeles, sok aya ogé misi kasenian ti lembur urang atanapi ti daérah anu sanésna di lemah cai? Ka New York ka Washington mah tangtosna gé aya, sanés? Upami teu lepat mah di UCLA, University of California Los Angeles, kapungkur aya jurusan seni Sunda, nu salah sahiji dosénna kantos Kang Enoch Atmadibrata téa. Kumaha aya kénéh? Parantos dilongok, teu acan? Prof. Mantlehood di dinya?
Ngawangun bangsa kasatuan nu hiji sareng teu tiasa dibagi-bagi téh dupi resépna ti Bung Karno mah tangtos émut kénéh, sanés? Kawin –éh, nikah antarsuku. Leres, leres pisan. Nanging ku émutan, léngkah munggaran mah nya éta numutkeun resép nu tadi ti payun: séké bangsa nu hiji ngaraos ngiring ngapimilik kabudayaan séké bangsa nu hiji deui. Ieu téh sanés resép pun Akang, nanging resépna pujangga Perancis André Maurois kanggé ngadegkeun Pan-Éropa: bangsa Éropa nu ngahiji, nu hiji teu tiasa dibagi-bagi. Wujudna nu munggaran tos aya, tos hasil, nya éta MEE, Masarakat Ékonomi Éropa. Saur André Maurois –émut kénéh dina buku naon?- geuning kieu: Mun mikahayang ngadegna Éropa nu hiji teu tiasa dibagi-bagi, nya bangsa Perancis kedah ngaraos ngiring mibanda Shakespeare, John Milton dugi ka T.S. Elliot. Sawangsulna urang Inggris kedah ngaraos ngiring mibanda ti Moliere sareng Racine dugi ka Jean-Paul Sartre, Paul Claudel, Paul Eluard, Paul Valery sareng Paul Verlaine. Tangtosna gé silih ajénan mah tos aya: urang Perancis ngajénan Shakespeare, urang Inggris ngajénan sabangsa Paul tadi. Ieu mah ngaraos ngiring mibanda, sanés mung ngajénan wungkul.
Balik deui ka urang sakedap. Geura kumaha di urang mah. Upami aya “siaran” degung atanapi Cianjuran boh ti RRI boh ti non-RRI, panyiarna téh sok dumadakan ngalih tina basa Indonésia kana basa Sunda. “Ieu mah husus kanggo urang Sunda!” Ngan teu pok wé kitu. Sawangsulna siaran uyon-uyon ti Jogya. Nganggo basa Jawa, sanés Indonésia deuih.
Éta cenah, asa naraningnang ngadangukeun cianjuran sedengkeun basa pangjajapna basa Indonésia? Ari basa Inggris? Ari dina tépé (télévisi)? Komo mun ninggang basa Sundana basa Sunda ramijud... “pan gooo...réng!”
Leres. Téh Nani ti Radio Sonata 46, upami nuju siaran Cianjuran, mani sok dédéngéeun. Matak kataji kasengsrem ku bacéona dina basa Sunda. Tapi da panyiar anu sanés mah seuseueurna... “pan gooo... réng!” Sareng deui, naha Téh Nani tara nyarios Sunda upami siaran lagu ngak-ngik-ngék nu disarengan ku bénceuh (band) The Brongbrang? (Aya ucing di dapur).
Éh sumuhun. Hilap. Di antawis nu marasihan kado ka nu yareh téh aya PR, koran Pikiran Rakyat. PR téh sanés koran Sunda, koran Indonésia. Nanging ngiring bingah ka yarehna Caraka, sastrawan Sunda. Tah éta gé pujieun.
Ogé Remi Sylado. Anjeunna urang Manado, Minahasa, tos nembrakkeun katineungna kana seni Sunda, hususna cianjuran. Waktos kamari ieu jaipongan dijorag ti sisi ti gigir, ku Remi mah dibéla.
Upami leres aya maksad ngalaksanakeun Nation Building, upami leres mikahoyong ngadegna Indonésia nu hiji tanpa tiasa dibagi-bagi, urang kedah mibanda sikep sareng pamadegan saperti nu dipibanda ku Yessie Anwar, PR sareng Remi Sylado. Sarat saméméhna, Yessie kedah mitineung-mikacinta kana kabudayaan sékéna ku anjeun; nya éta kabudayaan Minangkabau. Remi kana kabudayaan Minahasa.
Atuh urang Sunda gé pon nya kitu. Mimiti mitineung mikacinta kana basa Sunda, degung, cianjuran, Caraka sareng saterasna. Ti dinya mitineung mikacinta kana uyon-uyon Jogyakarta, kebyar Bali, kaba Minang ssré.
Aéh, bet kamalinaan nyeratan téh. Tos badé bedug, kulan! Teu acan ka cai-cai acan. Kumaha di dieu, di Los Angeles, saraumna? Hag, Usum Panas (Summer) tos ngawitan, sanés? Dinten jaranten lalami, langkung ti 12 jam.
Aya kénéh picarioseun mah, nanging... cag! Urang teundeun dina handeuleum sieum heula, gedagkeuneun engké tina hanjuang siang. Cag!
Serat ka-2
Kang Rayi,
Dayeuh Bandung masih kénéh camberok ku lebu Galunggung, tos beledug deui baé kawah éta gunung bitu. Atuh der deui baé hujan lebu. Bandung nu heurin ku tangtung janten Bandung sangsara taya tungtung.
Sangsara, katalangsara. Mangga baé manahan: lebu nu ngakandung silikon téh kumalayang janten kekebul. Matak arareungap, sarumpeg. Matak peupeureudeuyan, kapireumpeunan unggal usik. Matak haroréam aangkatan. Matak buntu laku. Pangwangunan manusa Indonésia sagemblengna “slow-down”.
Nu teu weléh pikahémengeun téh éta nu dibarendo ... ih, kalem wé, ongkoh-ongkoh wé. Teu aya hojah, teu aya inisiatip. Diarantep wé kekebul lebu silikon téh! Padahal bendona ku anjeun tangtosna gé kalebuan, belewuk. Tai kotok dilebuan tos kedahna, dupi bendo mah ... asa kirang merenah, sanes, Kang Rayi?
Sawatawis kitu boboran Siam masih tebih kénéh, namung papangaosan tos nalaktak tétérékélan naék. Tangtosna gé saur nu dibarendo mah, nya éta kaum téknokrat, balukarna resési dunya éta téh. Naon sareng kumaha atuh nu disebat resési dunya téh? Cobi paparin katerangan, hususna perkawis resési di Amrika. Kapan éta huluwotanana mah. Naha bakal dugi ka mindo aya malaise sapertos taun 1930?
Éta deuih, papangaosan téh upami tos anjeucleu di luhur, sok sawan kuya. Teu tiasaeun tarurun deui, sanaos Boboran tos kalangkung gé engké.
Tapi ah, tinimbang ngawangkongkeun nu camberok sareng nu tétérékelan naék dibarendo mah mending ngagedagkeun anu diteundeun dina handeuleum sieum, ditunda dina hanjuang siang téa.
Gideug. Gedag!
Kocapkeun gumplukan entragan sastrawan énggal nu dina pésta “yareh” Caraka dilebetan ku pun Akang téh nuju ngali teras ngaguar pamendak Yessie Anwar tina bagbagan nyutradaraan. Nanging saparantos pun Akang ngiring ngupingkeun bet teu lami maralik ka pun Akang.
“Dupi saur Akang kumaha perkawis ...?” Tarumaros. Tarumaros perkawis sastra, drama sareng seni. Ih, bet geuning janten tibalik. Anu tadina hoyong ngupingkeun, bet kalah badé didarangukeun. Tojaiah pisan sareng pamaksadan. Tapi da teu tiasa ari badé nolak sapadamayan mah. Sanaos seunggah ogé nya maksakeun manéh ngawaler.
Seunggah sareng horéam gunem catur perkawis sastra, palasipah miwah pamadegan hirup umumna sareng entragan anyar téh kumargi tos terang yén dina galeuhna mah pun Akang téh patukang tonggong sareng aranjeunna. Teu bina ti entragan énggal di mana-mana di daérah atanapi wewengkon sakuliah lemah cai, entragan énggal di Tatar Sunda, hususna di Bandung, ogé teu aya nu henteu ka Jakarta madoman atanapi oriéntasina. Oriéntasi ka Jakarta, dipangaruhan ku Jakarta, nyonto ka Jakarta, miguru ka Jakarta, antukna ... néplak ka Jakarta. Nya sikep hirup sareng sikep budaya kieu anu ku pun Akang ti payun disebat Jakartaisme. Dupi numutkeun istilah aranjeunna mah “modéren” téa. Atuh ayeuna disebat “kontémporér”.
Entong boro ka Bandung dalah ka Ujungpandang ogé, dugi éta Jakartaisme téh. Satutasna gempungan Dewan Kesenian sa-Indonesia di éta kota taun 1979 téa, kang Rayi mah terus mulih baé ka Jakarta, sanés? Atuh raka, sdrk Ajip Rosidi, ogé kitu, namung upami teu lepat mah jalanna téh muter ka pulo Ternaté sareng Ambon. Leres? Dupi pun Akang mah ngantunkeun manéh aya kana sababaraha minggu. Ku kituna kantos ningal kahirupan umum sareng kahirupan seni di Sulawesi Kidul, sasieureun sabeunyeureun mah. Kapendak kanyataan nu disebat bieu: Jakartaisme atanapi seni kontémporér tos dugi ka Ujungpandang, badé ngalindih seni nu aslina.
Bujeng-bujeng ka Ujungpandang, ka Malaysia, babakuna ka Kuala Lumpur, Jakartaisme téh dugi. Éta margina saparantosna wangsul ti ditu pun Akang caramah perkawis lalampahan ka éta nagri tatangga téh di Bandung, sanés di Jakarta. Naha Malaysia sareng Sunda bet oriéntasina ka Jakarta?
Dina hal Malaysia: Kapan Jakarta téh oriéntasina ka Tatar Kulon, Barat? Mun urang mah torojogan baé ka Tatar Kulon tong ngalangkungan Jakarta. Da basa Inggrisna tangtos langkung mahér aranjeunna téh ti batan urang Jakarta. Upama kitu mah, tangtos moal sasab sapertos ayeuna. Dina hal Sunda: tadina mah soal ieu sareng kamaléna badé dicaramahkeun. Namung henteu prung, aya halangan-harungan, nya éta aya nu ngajak paséa perkawis eusi caramah téa.
Kana pamadegan pun Akang ngeunaan Jakartaisme atanapi seni/sastra kontémporér, Kang Rayi tangtos uninga. Perkawis drama kontémporér nu disebat absur kapan kantos pun Akang caramah di TIM. Béh dieu di LPKJ nu ayeuna janten IKJ (Institut Kasenian Jakarta) waktos ngareuah-reuah dies natalisna anu kasapuluh, pun Akang caramah anu judulna propokatip. Kieu unina: “Kontemporer? No! — Konteporer-no? Yes ...?!” Atuh kantenan wé jagat gunjang-ganjing, hadirin-hadirot kekerot, patangtang-paténgténg ngabaladéwa samudaya, ngamuk nguwak-ngawik ka pun Akang, ... iwal ti Putu Wijaya, dedengkot, kokojo, gegedug seni kontémporér téa. Akang ngaraos satengah di-K.O ... (Knock Out), satengah groggy ku Putu téh. Sanés ku debatna, ku pipikiran sareng gagasanana. Sanés, éta ku: Aya nu nyehcer téh angger adab, hormat, sopan. Malah lemes jeroning ngabatahna téh. Teu sapertos nu sanésna, henteu nga-Baladé ... weu.
Antawis seniman Jakarta sareng pun Akang aya jungkrang nu lungkawing. Tangtosna, nya kitu ogé antawis pun Akang sareng para catrikna miwah épigonna di daérah, utamina di Bandung: para Jakartais téa.
Kanggé naon gunem catur, upami aya jungkrang nu lungkawing? Tangtosna ogé sesah, margi kedah dibéjér-béaskeun heula pamadegan pun Akang. Dupi kana pamadegan seniman kontémporér atanapi Jakartais, ogé nu di Bandung, pun Akang tos teu apal sok sanaos mung galeuhna; bubuk alitna teu acan. Nanging sawangsulna para Jakartais, hususna nu di Bandung, teu tarerangeun kana pamadegan pun Akang. Da tara maraos téa seseratan pun Akang nu kapungkur-kapungkur. Bujeng-bujeng seratan pun Akang, seseratan anggota nu sanés entragan nu sateuacanna entragan aranjeunna ogé, henteu diaraos, tara. Ieu téh sanés baé titingalan pun Akang sorangan, ogé titingalian rayi, Drs. Saini KM, dina salah sawios bahasanana ngeunaan penyair anom dina PR, Pikiran Rakyat, anu disebatna “Pertemuan Kecil” téa. Sastrawan anom ayeuna henteu maos sabangsa Asrul Sani sareng Sanusi Pane, kitu saur Saini KM, kinten-kintenna.
Salasawios diktum pun Akang nu didugikeun ka barudak anu miakang ka pun Akang, hartosna nganggap saluhureun, nyaéta: “Keur urang Sunda mah gampang, mun hayang émosina, haténa, rasana leuwih leleb, anteb, teleb, lemes, jero jsté. Déngékeun baé Degung jeung Cianjuran, babakuna dina surupan pélogna. Déngékeun sing nepi ka nyalangkrung cipanon.”
Na ari celengkeung téh éta diktum aya nu ngabantah dina gempungan sastrawan di Rumentang Siang sawatawis waktos ka pengker, sataun dua taun ka béh ditu. Pokna téh bari ngusap kumis: “Tong méwék ku Cianjuran!”
Éta deuih ku ngagunakeun kecap kasar: méwék. (Bénten sareng Putu Wijaya!) Asa aing uyah ... kulon (Barat) ti Hongkongna mah.
Nya palebah dinya pisan ayana jungkrang nu lungkawing téh. Seniman Jakarta oriéntasina ka Tatar Kulon, Barat. Seniman Jakartais ka Jakarta. Ari pun Akang mah kapan sanés kitu. Satutas urang ka Barat, Tatar Kulon, mangga ayeuna urang bring marulang deui ka tatar Wétan, ka dunya Timur, kana kapribadian urang sorangan. Urang Sunda nya mangga urang marulih deui kana kapribadian Sunda, “bring!”
Cék kayakinan pun Akang, urang Sunda nu sajati mah leres henteu méwék ku Cianjuran. Henteu méwék, nanging ... nangis. Dina serat ka Téh Nani di radio Sonata 47 (47 sanés 46) seueur pisan nu nyebatkeun yén ngadarangukeun Cianjuran téh sok nyurucud cipanon. Janten, nyurucud sanés nyalangkrung deui. Da leres atuh karaos pisan ku pun Akang sorangan: kitu! Teu pindo damel.
Darangukeun Cianjuran dugi ka nyalangkrung cisoca! Kitu diktum pun Akang. Ari saur entragan anyar mah: “Tong méwék ku ngadéngékeun Cianjuran.” Écés, atra, jelas: bénten émosi, bénten haté, bénten dunya.
Salajengna anu nimbulkeun kaseunggah sareng kahoréam gunem catur sa reng entragan énggal téh aya tambihna: Éta ku sok pareupeuleukeuk, sok ngaraos pang Akangna, pangpinterna duméh madoman ka Barat, ka Jakarta, ka anu modéren atanapi kontémporér. Padahal pangaweruhna bagbagan kabudayaan miwah kasenian Barat ... él, da déét!
DKJ kantos nyuhunkeun pun Akang caramah deui. Disanggeman, nanging aya saratna: “publik terbatas”. Émut kénéh? Kapan jaman Kang Rayi janten Daréktur Pelaksanana.
Atuh di Bandung tos aya dua tilu kalina diperedih caramah, misalna dina gempungan budaya PR, Pikiran Rakyat, anu sok diayakeun sasasih sakali. Boh ku pihak nu janten sesepuhna, boh ku gempunganana ku anjeun. Nanging salawasna ditolak baé.
Dina gempungan PPSS nu pamungkas dua taun ka pengker timbul pasualan, naon anu disebat sastra Sunda téh. Ditaroskeun ka pun Akang. Diwaler. Kieu: “Sacara pormal mah sastra Sunda téh nya éta sastra anu diserat dina atanapi ku basa Sunda.” Peledek téh aya nu morongos ti entragan anyar: “Leres ta téh? Leres ta téh?” kalayan mereketengteng-mereketengteng.
Sabada Pekan Pilem Jepang sasih Mei pun Akang janten ngajejeran diskusina. Tadina mah narah, nanging tos ditulis-tonggong ku pangurus, Kine klub, alim nguciwakeun anu ngariring éta diskusi. Na da éta mah aya hiji nonoman ku ampun peupeuleukeukna. Diwaler mah nya diwaler ku pun Akang téh sapertos nonoman dina gempungan di PPSS. Nanging sabot kitu timbul ucap dina haté: “Ari cadu mah moal, caramah atanapi sabangsana di Bandung téh, utamina ka entragan anyar.”
Dupi dina seseratan mah rada bénten sareng dina lisan, sapertos caramah sarta diskusi. Upami aya nu peupeuleukeuk ngabantah, ngadebat, tangtosna ogé dina seseratan mah teu kedah diwaler, tiasa diantep baé, dianggap angin. Sapertos kamari ieu: seseratan pun Akang perkawis RUU Hak Cipta aya nu ngabantah sabagian, nya éta bagian seni sareng hiburan. Saurna mah teu aya béntenna seni sareng hiburan téh, sami baé. Teu kedah dibéntenkeun, teu kedah dipisah-pisahkeun, teu kedah diayakeun wates di antawisna.
Cik saur Ayi, kumaha tah pamadegan kitu? Répolusionér sanés? Répolusionér ku ... jalmina teu terangeun kabobosan nu henteu seungit-seungit acan. Anjeunna téh, numutkeun wartos mah mahasiswa IKI. Insetitut Kasenian Indonésia. Kumaha badé ngawalerna hiji pamendak perkawis hal anu sakitu éléméntérna sakitu ngacona.
Tadina mah dina hiji artikel badé naros ka dosénna di IKI nya éta rayi, sadérék Drs. Saini KM. Na éta anu kitu anu dikuliahkeunana téh? Upami leres, éta ... tapi ah, pamohalan pisan hiji ahli pikir sastra kaliber Saini bakal tiasa kasarung kadungsang-dungsang kitu. Nanging naha atuh dugi ka tojaiah pisan pamendak mahasiswa sareng anu dikuliahkeun téh? Sualna janten wangsul kana métodologi perkuliahan.
Béh dituna deui aya nu ngiritik kana caramah pun Akang perkawis lalampahan di Malaysia téa. Saurna téh:
“Caramah Rustandi caréwang, taya eusina.” Ieu mah dilayanan ku pun Akang harita téh. Ku pun Akang disuhunkeun alesanana, arguméntasina, da teu aya pisan alesan atanapi arguméntasina téh. Mung mangrupi sweeping statement nu sajati. Hanjakal anjeunna, anu ngiritik téh, teras ngabetem. Upami anjeunna harita ngawaler, éta waleranana tiasa dianggo ngaborétékeun liang étanana di payuneun “Shopping Center” atanapi Toserba. Tiasa ramé ogé tah harita, sapertos maén bal di Sepanyol ayeuna.
Nanging ajaib, maha ajaib! Dina gempungan waktos ‘yarehna’ Caraka, éta entragan anyar nu tadina disangka ku pun Akang badé paladak-peledek poporongos, badé peupeuleukeuk, kokolot begog, jalang-jéléng, patantang-paténténg kawas merak atanapi hayam jago anu badé taeun ka hayam bikang téh sadayana mani sararegep pisan ngabarandunganana. Dina pabéntar pahamna sareng pun Akang atuh aranjeunna ngamajengkeun pamadeganana kalayan teu aya pisan peupeuleukeukna, teu aya pisan patatang-patéténgna sapertos hayam jago anu badé sepor Arab téa. Ieu mah ku éstu sopan, adab, hormat malah ngaharib-harib kana sikep handap asor. Sering pamendakna anu pabéntar sareng pamendak pun Akang téh dibulen ku sutra nu lemes, sutra ungu Ike Supomo, nya éta ku dijantenkeun patarosan, henteu langsung dicéntangkeun kana tarang pun Akang. Dina jero haté pun Akang hémeng nu aya, heméng, kalih ngangres. Tapi teu lami éta kahémeng sareng kangangres ngalahirkeun hiji sumanget, sumanget medarkeun sakaterang sakaweruh pun Akang, sok sanaos mung semet sasieureun sabeunyeureun.
Enggoning kitu, naros ka diri: Ku naon ieu ati bet ngangres?
Kang Rayi,
Kantos ningali jalmi anu kalaparan? Kantos panginten, nanging sanés di dieu, di Amérika. Di ditu di nagara urang. Nagara urang téa, 30 % pangeusina masih kénéh ngaréngkol di handapeun garis kamiskinan. Nu nuju kalaparan, sababaraha dinten teu mendak sangu, teu mendak réméh-réméh acan, song ku urang dipasihan sapiring. Habek, habek neda. Kumaha tah, waktos ningalina? Kapan manah ngangres, sanés? Rada ngangres atanapi ngangres pisan. Pokona ngangres.
Teu bina waktos pun Akang ngawangkong sareng sababaraha hiji Sastrawan Entragan Anyar, satutasna murak tumpeng yarehna Caraka téa. Rada teu bina atanapi teu bina pisan. Pokona teu bina. Teu bina aranjeunna téh anu kalaparan. Sanés. Sanés kalaparan ku tuangeun. Kapan aranjeunna téh nembé balakécrakan tuang tumpeng nu samakta réncang sareng lalawuhna, hasil karya Nanéng (Nanéng, sanés Nénéng) Daningsih téa. Ieu mah kalaparan ku élmu, ku pangaweruh. Nya ieu ogé tuangeun. Anu disebat tuangeun inteléktual téa panginten: pangan inteléktual.
Ningal nu kalaparan ku tuangeun lahiriah, haté ngangres. Ogé ngangres ningal nu kalaparan ku tuangeun inteléktual.
Atanapi aranjeunna téh pura-pura baé kitu? Pura-pura sararegep ngaregepkeun pun Akang? Duka. Harita mah teu aya émutan kitu téh. Nanging naon margina bet baradé pura-pura? Nu harita teu lapareun, ku élmu mah gampil, nyingkir wé. Nyingkirna gé teu kedah ka nu singkur-singkur acan.
Nuju anteng ngawangkong kitu, ngong téh ti antawis aranjeunna aya nu nyela, ngainterupsi. “Kang, saéna mah ngobrol kieu téh urang sareng sadayana baé. Entong sareng abdi sakieu!” saurna.
Sajongjongan mah ngaheneng baé. Na nu séjén baris raresepeun ogé, kitu, ngadangukeun obrolan aing? Boa gumplukan Ningrum Julaeha sareng Dra.Tini Kartini mah nuju nyawalakeun perkawis ngundeur lalab rumbah, sapertos anu tadi ditaruang, di kebon batur. Numutkeun hukum adat mah légal. Kumaha numutkeun UU Hukum Pidana? Atuh gumplukan Kang Hasan Wachyu nuju silih betot bebeneran ngeunaan mistik Hasan Mustapa, boa. Da éta kalangenanana, sapédah sami-sami Hasan.
“Perhatosan! Nyuhunkeun perhatosan! Ayeuna acarana nanggap kang Rustandi ngobrol.” Nu kagungan usul téh jol celengkeung wé ngawawarkeun ka batur jenuk balaréa. Teu ngantosan heula waleran pun Akang kana usulna. Asa dijagragkeun kana fait-accompli. Énggal wé ditémpas.
“Lah, ma enya gé raresepeun! Ma enya gé didarangukeun!”
Hog-hag protés ti ditu, ti dieu. Kasedekkeun, atanapi disedekkeun. Pajarkeun téh, meungpeung aya pun Akang. Meungpeung pun Akang teu nuju nyaba ka madhab papat ngablu ka awun-awun.
Leres, haté mah rada cangcaya, naha obrolan téh bakal matak kataji aranjeunna. Nanging ngéléhan manéh. Kahiji, margi ku kitu téh paham Ganzheit unggul, séparatisme kawon. Sadayana bongkok ngaronyok, bengkung ngariung deui. Kaping kalihna atuh aya émutan asa kapuji. Panginten nu mawi kitu ogé, bakating Entragan Anyar téh kataji téa. Nya paralayeun ngabagi éta nu matak kataji téh sareng anu sanésna. Cék paripaos deungeun mah geuning: Gedeelde smart is halve smart. Gedeelde vreugd is dubbele vreugd. Upami dibagi-bagi sareng batur, kaprihatin téh janten satengahna, sawangsulna kagumbira janten tikel dua.
Asa kapuji haté téh panginten! Sisipating manusa.
Nya atuh der baé pun Akang téh ngayakeun ceramah dadak-dadakan, majengkeun makalah tanpa naskah. Ditambul. Dupi publik, atanapi cék nu ginding mah audience-na téa, éstuning warna-warni lauk émpang. Iwal ti sastrawan sareng colon sastrawan, aya sarjana. Sanés baé sarjana sastra, nanging ogé sarjana sajarah sareng antropologi. Aya sarjana lengkep, aya sarjana teu lengkep, sarjana muda. Atuh sastrawan sareng senimanna: aya nu tos moyan, aya nu mikung kénéh. Cek paraosan mah asa arang langka audience nu sakitu “warna-warni lauk émpang”-na. Maksud téh audience sabangsaning caramah sastra.
Waktos tadi timbul usul, aya kacangcaya, naha moal pareupeuleukuk kitu? Gumplukan Sastrawan Énggal henteu, ari gumplukan nu sanésna mah teu acan tangtos kitu.
Nanging ajaib deui baé. Henteu, henteu aya hiji-hiji acan, henteu aya sahulu ogé nu peupeuleukuk. Malah teu aya nu “nyerang-nyerang” acan, sapertos dilaporkeun ku Taufik F. dina Manglé. Nu nambihan kana pamendak, nu mekarkeunana atanapi ngoméntaran mah seueur. Tah nu kieu saleresna naon nu disebat diskusi téh. Silih simbeuh, silih awur. Teu aya silih lédot, silih réngkas sapertos waktos Argéntina ngalawan Italia. Pokona diskusi Nyunda, diskusi Siliwangi: silih asih, silih asah, silih asuh. Eueu ... h, bénten pisan sareng diskusi a la prokém di TIM, Jakarta. Jauh tanah ka antariksa.
Diskusi, sanggem pun Akang. Sanés caramah deui. Margi teu lami sabada ngawitan, caramah téh ku pun Akang dirobih sipatna janten diskusi. Prosés mikir dibagi sababaraha tahap. Unggal tahap disawalakeun heula, sateuacanna naék kana tahap luhureunana.
Diskusi sipatna Nyunda sanés ku tina “Nyiliwangi” (silih asih, silih asah, silih asuh) baé, nanging ogé ku tina..... urang dongéngkeun nu sanésna heula.
Suwasana pésta yareh Caraka saméméhna asa tetebiheun tina Nyunda. Pésta dibuka kalayan resmi. Teras aya nu cumarita duaan: Sdrk. Wahyu Wibisana sareng ... M.O. Koesman. Teras Caraka maos caramahna, anu tos disayagikeun ti anggalna. Atuh nu ngadarangukeun, nya éta publik téa, nya ... ngadarangukeun.... pamegetna sarila (sila biasa, sila tutug, istri arémok (émok cabok nyangkéwok di juru).
Tamat caramah diaos, tadina badé diteraskeun kana mata acara nu sanésna. Tapi pun Akang teu betah dina suwasana anu pormal kitu téh. Numutkeun Ki Abdullah Mustapa mah asa ragab. Tara, tara kitu gempungan sastrawan/budayawan Sunda mah. Tara pormal, cep tiis caméwék kitu. Upamina, gempungan PPSS (Paguyuban Pangarang Sastra Sunda) tara tiis teuing. Nya usaha supados nu cep tiis téh rada haneut (-eun) saeutik. Ngong naros ka Caraka. Naros itu, naros ieu. Ditéma ku nu sanésna, ku Adang S. sareng seueur-seueur deui. Aya haneut (-eun) saeutik. Nanging saeutik. Galeuhna tetep henteu loma, pormal kénéh baé, tetep caméwék, henteu haneut (-eun), henteu akrab, henteu loma, komo deui atuh “santai” atanapi “rilek” mah.
Dupi suwasana caramah anu salajengna janten diskusi mah henteu. Kalayan tetep dina titincakan Siliwangi (silih asih, asah, asuh), diskusi téh hog-hag. Gor-gar. Gor-gar dibarung ku .... ger-geran. sapertos biasa deui, sabihara-sabihari. Dina gempungan PPSS mah kitu salawasna: hog-hag, gor-gar bari ger-geran. Sakapeung ceuleukeuteuk! Sakapeung barakatak! Upamina baé waktos Mang Olla caramah. Na da éta mah mani nyeri kulit beuteung. Heureuy, heureuy. Nanging berekat pada nyarandak saparantosna: berekat inteléktual, bahanan Mang Olla.
Di urang mah daria sareng heureuy téh ngahiji. Atuh dina heureuyna sok sering sarampat-sérémpét kana –sanés, sanés kana nu bahaya, “vivere pericoloso’, saur Bung Karno jenatna téa mah- nanging ka nu bala, nu kedah disuaykeun. Geuning aya lagu: “Suay, suay!” cenah. “Suaykeun heula atuh, Akang, nembé lebetkeun... si urek téh kana liang belut.” Kamana si Kang Nay? Kapungkur mah anjeunna anu tapis suuy-suay téh. Da kagungan koncina téa.
Tah éta nu kitu nu Nyunda téh. Heureuy sareng daria, lemes sareng kasar, gumbira sareng sedih gumulung ngahiji. Ieu téh hiji sikep hirup anu teu wudu teleb, nu lahir tina (atanapi ngalahirkeun) palasipah nu matak lewang ku jerona, ku lungkawingna. Él, da déét! Sawah éta mah, sareng ... liang belut, sanés palasipah Sunda nu gumulung tadi. Gumulung. Sadayana gumulung ngahiji: palasipah (filsafat) sami sareng Étika sami sareng Éstétika; Bebenaran sami sareng Budi sami sareng kaéndah.
Hog-hag. Gor-gar bari ger-geran!
Nuju kitu téh, celengkeung aya nu ngiritik ka pun Akang. Nanging kitu, kiritikna ogé henteu kaluar tina sisipatan atanapi kapribadian Sanda téa: heureuy lebeting silih asih, asah, asuh. Pokna téh:
“Na ku naon Akang mah mung nyutat baé? Deui-deui cék Ajip. Deui-deui cék Ajip. Henteu wé, kitu saendeng-endeng. Kedahna mah: cék aing! Sanés cék batur. “Cék aing kieu. Cék aing kitu.”
Leres, teu pindo damel. Dina caramah tambul nu janten diskusi téh pun Akang sering nyutat seseratan Ajip Rosidi. Utamina nu béh dieu dina Manglé sareng Pikiran Rakyat. Éta Ki Ajip –kamari mah olol umbel kénéh. Ayeuna tos ngajanggélék janten ahli pikir!
Asa belut nu dieupanan pun Akang ku kritikan nu bieu téh. Duka disuay-suay heula nu balana ku anu ngurek téh. Duka henteu. Solontod, capluk disantok si eupan téh. Pisanggem:
“Kapan cék aing gé tadi.... Naha ku manéh teu kadéngé?”
Der wé janten ngagunakeun basa kasar. Dupi basa kasar téa basa nu teu nganggé basa-basi. Anu saujratna, tumorojog tina cungapna, taya papaés taya rarangkén. Teu aya “sofistikasi”. Salajengna “lincah”, seger, sepontan, bedas, belekesenteng. Pangpangna basa kasar téh akrab. Basa antawis jalmi sareng jalmi deui anu teu ngagaduhan antara. Basa lemes nyiptakeun antara, nganggangkeun jalmi. Basa kasar ngaleungitkeun antara, ngaraketkeun jalmi.
Nanging tangtosna gé sadayana aya dina lebet wawatesan. Upami urang heureuy ku ngagunakeun basa kasar kalayan ngalangkungan wates, nya atuh urang jog anjog ka teu ayana silih hormat, teu ayana sopan santun, anjog ka anu disebat ku barudak ayeuna “kampungan”, “vulgar” antukna anjog kana biadab.
Nya cék paraosan mah pun Akang téh tungtungna anjog ka dinya, ngalangkungan wates antara adab sareng biadab. Heureuy kamalinaan, kalangsu. Éta ogé mémang aya anu ngélingan. “Tos, tos! Beungbeung!” saur Dra. Tini Kartini. Nanging dupi heureuy téa sok sapertos lumpat di jalan anu mudun pisan. Hésé ngalirénkeunana. Teras baé nurugtug, da dibetot ku gravitasi téa.
Hog-hag teras. Gor-gar teras. Ger-geran beuki meuweuh. Resep, resepna mah. Nanging haté ngarasa dosa, babakuna ka nu janten bubulanan heureuy pun Akang ku nganggo basa kasar téa. Éta bubulanan téh duaan ti réngréngan rédaksi Manglé.
Ku tina sawatawis ti nu hadir badé ngabujeng nonton maén bal dina télévisi, diskusi dilirénkeun kinten-kinten tabuh satengah tilu. Gempungan bubar. Torojol rédaksi Manglé nu janten bubulanan tadi téh nyaketan. Bari sasalaman silih pamitan, ngong téh anjeunna naros:
“Kang, kersa henteu caramah kalayan resmi? Upami henteu di PPSS, di Manglé.”
Rénjang haté ngarénjag. Aing téh boga dosa ngaheureuyan manéhna kalayan kalangsu. Tapi naha bet kalahka ménta caramah? Sajongjongan ngaheneng. Ti nu caraket aya nu nyokong usul atanapi pameredih bieu.
“Nya upami publikna sapertos kieu mah, henteu peupeuleukeuk, mangga,” sanggem téh ku tina teras disedekkeun, antukna. Lebeting wangsul, mikir. Mana kitu ogé panginten teu karaoseun yén pun Akang téh tos nyieun dosa ka aranjeunna.
Mikir diteraskeun. Ku naon teu karaoseun? Panginten nya ku margi kalaparan ku pangan inteléktual téa, teras ngaraos cumpon ku pedaran pun Akang anu saleresna mah masih kénéh... él, da déét.
Kang Rayi,
Panjang lébar ogé pun Akang medarkeun pamendak waktos gempungan satutas acara resmi méstakeun yarehna Caraka. Panjang lébar, ku hoyong masihan kayakinan ka Kang Rayi tina hiji hal. Nya éta sastrawan/budayawan Sunda, kaom inteléktualna, babakuna entragan anyarna, arengeuh, yén pangaweruhna masih kirang, masih tuna. Kaengeuh ieu mangrupi hiji modal nu ageung ajénna. Balikanan ka peupeleukeuk. Kapeupeuleukeuk nutupan panon, moékan paningali. Karumasa masih tuna sawangsulna bakal nyaangan, ngabéngraskeun titingalian.
Jalma nu nyaho, yén teu nyaho, wijaksana. Nu teu nyaho, yén teu nyaho, odob. Ieu téh sanés diktum pun Akang. Ieu téh diktum Lao Tze.
Ayeuna kumaha akalna supados pangaweruhna kaom calon inteléktual Sunda tambih? Kumaha urang, hususna Kang Rayi, naha tiasa mantuan? Tiasa, Kang Rayi tiasa mantuan. Nya ieu pisan salah sahiji sabab pun Akang ngamadel ieu serat nu panjang lébar ka Kang Rayi.
Sabab nu sanésna mah tangtosna gé nomor hiji mah tilam sono baé. Ogé ka Ndén Tines. Kadua atuh nya ngawaleran serat Kang Rayi ku anjeun anu tos lawas ti lawas teu diwaleran.
Émut kénéh? Dina éta serat disebatkeun ku Kang Rayi yén ti dieu mah, nya éta ti Amrika, teu aya picarioseun. Ku asa pamohalan. Ku asa piraku.
Tah numutkeun pun Akang mah Kang Rayi tiasana mantuan nambihan pangaweruh barudak téh –urang sebat baé “barudak”, nanging tong tarik-tarik teuing, bilih kadarangueun teras nyarerieun manahna- ku jalan nyarioskeun lalampahan Kang Rayi di dieu, di Amrika, langkung paos atuh di nagri sanésna anu tos disumpingan atanapi malihan dimukiman ku Kang Rayi. Dibandingkeun sareng barudak mah Kang Rayi téh lampar béh ditueun ti lampar.
Mangga baé émutan (ieu sakaterang sareng sakaémut pun Akang baé): Kang Rayi sataun di Amsterdam, nagri Walanda. Nya harita urang munggaran pendak téh. Terasna Kang Rayi ka Sepanyol. Sataun? Dua taun? Kantos ogé ka Pinlandia. Mulih ka lemah cai. Nikah ka Endén Tines anu nya pinter nya juwita. (Priangan si Jelita atanapi néng Tines nu juwita?) bring duaan ka Paris. Atanapi tos tiluan, opatan sareng putra? Mukim dua taun di ditu. Bring deui ka Amrika. Di antawis dua “bring” ka mana mah deui Kang Rayi téh? Elegete. Sakaémut mah ka Jepang sababaraha kali. Tangtosna gé kantos ka Tunisia, da Kang Ilen Surianegara téa dubesna téh, sanés? Teu acan nyanyabaan nu pun Akang teu terang.
Ari lampar téa mawa luang; tapak ngalegokan, kadék ngagenténgan. Geuningan kang Apandi mah, pelukis, nu dijantenkeun universitasna téh teu aya lian iwal ti nyanyabaan. Ayeuna diturutan ku putrana, Kartika. Dugi ka leuweung geledegan Irian-Irian éta mah wanoja téh. Dupi ka Éropa-Amrika mah tos teu kedah disebatkeun deui.
Cék paripaos Walanda ogé kapan, saha nu nyaba jauh bisa cumarita loba pisan. “Wie verre reizen doet, kan heel wat verhalen.” Mangga geura cumarios. Geura ngadongéng. Éta kalampar, luang, tapak nu legok sareng kadék nu genténg.... “Bagi, dong!” Geura bagikeun ka “barudak” nu haranaang, nu kalaparan ku pangaweruh.
Mangga prung, geura nyerat! Anatapi, langkung gampil mah nyeratan. Nyeratan ka pun Akang. Geura waler ieu serat pun Akang anu sanés sakebét dua kebét deui, nanging... sakilo abotna. Waleranana téh engké didugikeun ka “barudak” ngalangkungan Manglé.
Mangga, prung dongéngkeun sapamendak sakasorang. Teu kedah sistematis sapertos Ajip “Memperkenalkan Jepang”. Teu kedah anu muluk-muluk atanapi anu hébat-hébat. Lalampahan, rarandapan, pamendak atanapi pangalaman sadidinten tos cekap. Kang Rayi énjing-énjing gugah. Kumaha ari gugah di Los Angeles, di Paris, di Tunis? Di lembur mah kapan urang hudang téh ku kongkorongokna hayam sareng récétna manuk. Kongkorongok! Putri diuk! Dét-dét... kurileung. Dét kurileung! Kumaha kongkorongokna hayam Amrika, Perancis, Tunisia? Walanda mah: kulekekuuu!
Hiji anékdota. Dangukeun. Waktos Konperénsi Basa sareng Sastra kinten-kinten lima taun ka pengker di Jakarta, aya hiji “peserta” wanoja ti Ujungpandang lilir tengah wengi. Koréjat hudang, jung ka cai, siram. Saparantosna, léos ka kapétaria. Gék calik. Ngantosan. Ngantosan naon? Ngantosan sarapan. Tapi kapétaria angger wé tutup. Ningali ka klok. Pék téh katangén nembé tabuh dua, tengah wengi éréng-éréng.
Tadi waktos lilir anjeunna ngadangukeun sada mobil seueur lalar liwat. Disangkana parantos énjing-énjing, subuh. Da di Ujungpandang mah ari wengi tara aya mobil. Aya-aya deui, énjing-énjing. Urang Ujungpandang mah digugahkeun téh ku mobil.
Saparantos gugah teras kumaha? Naha teras siram saperti di urang? Kapan waktos urang di Amsterdam mah jaman harita, sariram téh mung sakali... saminggu. Kitu ogé di tempat mandi umum anu kagungan kotamadya. Tapi da teu ngaraos kalalotor, margi tara ngésang téa. Poé tariis, badan tariris.
Upami siram, naha nganggé “douche” atanapi dina “badkuip”?
Émut kénéh. Di Bonn Jérman Kulon, aya mahasiswa nu badé mandi di bumi. Ningali “badkuip”, disangkana bak sapertos di urang. Golontor dieusian ku cai dugi ka pinuh. Tos pinuh, bur, bur mandi nganggé sisiuk sapertos biasa di urang. Atuh banjir dugi ka umpak handapeunana.
Dusun? Ah sanés, cék pun Akang mah. Ieu mah jawadah tutung biritna téa. Ciri sabumi, cara sadésa. Unggal nagri, unggal bangsa boga carana, adatna séwang-séwangan. Urang mandina kieu, bangsa Éropa kitu. Lepatna téh teu dipasihan terang heula éta mahasiswa.
Tapi da ayeuna mah “badkuip” téh tos aya ogé di Indonésia. Tos mode. Tos janten géngsi, margi totondén kaom élita. Nanging da dianggé mah arang langka atanapi tara baé. Margina siram digebyur ku sisiuk langkung raos tibatan siram, ngeueum, dina “badkuip”.
Siramna nganggo sabun naon? Sabun teuas atanapi sabun cai? Sabaraha pangaosna? Mahal atanapi mirah dibandingkeun sareng di Indonésia? Caina kumaha? Ngagolontor? Di rorompok mah di ditu di Bandung cai téh mététét pisan. Matak kesel upami dianggé didamel.
Tuh tingali! Nembé gé gugah sareng ka cai tos sakitu seueurna nu tiasa dicarioskeun. Teu acan perkawis kahirupan sanésna, sarupaning kahirupan seni, sastra sareng drama. Kumaha maca puisi di dieu? Sok nganggo diskusi sabadana? Kumaha drama absur?
Teu acan kahirupan anu sanés seni, anu matak kataji barudak jaman ayeuna, misalna galiwota istri sareng pameget. Kumaha pri-séks, free-sex? Wartosna?
Euleuh Los Angeles! Kapan caket pisan ka Hollywood, tempat bintang pélem anu pelem! Euleuh!
Seueur, seueur pisan picarioseun Kang Rayi téh. Seueur pisan nu teu acan dipiwanoh di ditu, di bali geusan ngajadi, di banjar karang pamidangan. Prung, geura nyerat. Teu kedah nyerat éséy, cekap ku nyerat serat. Teu kedah masihan analisa, cekap ku data. Éta perkawis basana, basa Sunda. Kang Rayi arang langka, atanapi asana mah tara wé, nyerat dina éta basa, iwal ti dina serat pribadi.
Parandéné kiu, tong salempang. Tong rumegag agag-agagan! Jebréd, jebréd baé nyerat. Dadasarna mah kapan aya: di bumi sareng rayi, Endén Tines, kapan sok cumarios ku basa Sunda, boh dina nuju deudeuhna, indehoy-na, boh dina nuju gétréngna, paseueur-seueur saur. Ogé sareng palaputra. Oge sareng nu sanés, asal anu sami-sami salembur, sabanjar karang pamidangan: ogé sareng jalmi boh anu janten saleuwi upami ka cai, salebak upami ka darat, boh nu henteu. Kitu ogé dina serat téa: ka urang Sunda mah Kang Rayi sok nganggo Sunda baé.
Tiasa janten ngawitanana mah sesah nyerat dina basa éta téh. Leres, Alle begin is moelijk téa. (Dina ngawitan mah sagala rupi ogé sesah). Ngurek belut ogé kapan kitu, sesah ngawitanana mah, sanés? Maké kedah disuay-suay heula, jukut anu nutupan liangna. Nanging da ari parantos dimimitian mah geuning lungsur-langsar wé. Nu balana nyuaykeun manéh atanapi disuaykeun ku belutna sorangan. Hideng.
Numawi ayeuna mah mangga, mangga geura prung! Der, geura nyerat. Geura daradad ngadongéng. Dongéngéng, dongéngéng, liang belut kapoékan. Damaran, damaran! Keun baé da teu jukutan. (Aya, nu gundul gé, sanés?)
Paralak, geura cumarios! Nu pondok nyogok, nu panjang nyugak. Pondok nyogok jadi orok, panjang nyugak jadi budak. Orok sareng budak téh di dieu mah silib anu ngandung hartos tambihna pangaweruh calon kaom inteléktual Sunda, manjanganana cakrawala aranjeunna.
Mangga, geura prung! Mangga, geura der! Mangga, geura habek, habek! Di lembur bali geusan ngajadi aya nu haranaangeun ku pangaweruh, kalaparan ku pangan inteléktual!
Mangga, geura habek, habek!***
Komentar
Posting Komentar