Tjaraka Jadi Pangarang[1]
Mun karangan kuring aya nu nyebut hadé, komo mun jeung disebut alus, puguh waé liang irung kuring ngadak-ngadak kembung. Panon ngaburilak, beungeut marahmay, sungut imut kanjut, urut dekal-dekul, sakapeung ngahuleng, sakapeung ngajentul, ramo leungeun kutak-ketek kana mesin tik téh, aya hartina, aya buruhanana, nya ku bungah téa.
Réa nu muji. Komo lamun nu mujina téh kritikus sastra, lain waé irung pipilueun kembung, dada ogé asana téh ngadak-ngadak beukah.... Pangarang jempol!
Sakola aya kelasna. Emas diuji katémbong karatna. Bedil atawa péstol aya kaliberna. Kuring jadi pangarang.... Mun sakola geus kelas sabaraha? Mun diuji cara emas, naha 14 atawa 23 karat? Atuh mun dibandingkeun jeung bedil kaasup kaliber sabaraha? Pangarang nasional atawa pangarang internasional? Keur ngawalon kana ieu rupa-rupa pertanyaan, kuring ngarengkog bari ngusap beungeut. Kuram-kireum kawas nu éra parada. Tapi haté ngaharéwos, “Lah, kumaha nu rék nyebut waé atuh!”
Hayang nyaho. Kuring ngirimkeun carpon ka majalah nu dipingpin ku sastrawan nu geus moyan. Carpon kuring teu dimuat. Meureun pangna teu dimuat gé lantaran carpon kuring goréng. Kabeneran aya kénéh tembusanana. Dicoba dikirimkeun ka majalah séjén, ogé pingpinanana sarua rada kasebut sastrawan moyan. É-éh! Geuning di dinya mah bet dimuat. Naha nya?
Cék pingpinan majalah ieu mah carpon kuring téh badé. Moal kitu hadé jeung goréngna carpon/karangan téh gumantung kana ajén rédaksina? Ieu mah lain pijawabeun kuring, tapi jawabeun rédaktur nu mingpin éta majalah.
Sugésti. Duka naon pisundaeunana mah. Cék nu nyarita, mun aya 40 jelema, komo mun leuwih, hég nyebut andika gélo, sok ngadak-ngadak andika jadi jelema gélo. Kuring teu bisa ngayakinkeun inya bener-henteuna éta carita. Tapi, mun 40 jelema, komo mun leuwih pada nyebut karangan kuring alus, éta mah kaalaman ku kuring sorangan.
Urang sebut waé baheula. Da geus lawas atuh, 46 taun béh ditu. Kuring dipénta ku diréksi surat kabar Sinar Pasoendan di Bandung, supaya kuring ngarang buku. Kontan harita kénéh kuring nyanggupan. Malah disebutkeun yén éta buku téh judulna Isukan Kuring Digantung.
Isukna, dina koran Sinar Pasoendan ngajeblag aksara galedé sarubakna koran, tulisan, “Isukan Kuring Digantung”. Lain waé dina koran tapi ditémpél-témpélkeun dina témbok, dina tatangkalan sisi jalan tulisan,”Isukan Kuring Digantung”. Puguh waé, sakur nu geus maca dina koran jeung plakat nu némpél di mana-mana pada hariweusweus silitanya, “Naon ieu téh?”
Rédaktur Sinar Pasoendan ditanya pulisi atuh plakat-plakat dicabutan, kuring dipanggil ku PID (Polititieke Inlichtingan Dienst).
“Naon maksudna nu matak nyebarkeun jeung ngamuat dina koran tulisan “Isukan Kuring Digantung”? Komisaris PID nanya ka kuring.
Méméh ngajawab kuring imut heula.
“Judul karangan pibukueun, Tuan!” cék kuring.
Komisaris PID merengut. Tapi teu kungsi lila katémbong ku kuring imut dikemu: “… Enya! Kopéna kudu dikirimkeun heula ka dieu. Kudu disénsor heula.”
“Mugi teu jadi bendu,” cék kuring, “sayaktosna teu acan sakotrét-kotrét acan nyerat kopéna ogé.”
“Ari geus kitu, kumaha atuh maksud téh?”
“Jalaran waktosna tos kasedekkeun, tos disebarkeun, upami kopéna kedah disanggakeun heula ka dieu mah tangtos lami nyénsorna ogé. Abdi ngarang éta buku teu badé ngilari pibahyaeun. Abdi nanggel eusina moal ngalanggar hukum nagara. Kumaha upama sabérésna dicitak jadi buku, saméméh disebarkeun ka umum, kasanggakeun buktina tos jadi buku.”
Tuan Komisaris ngahuleng.
“Upami baé kajantenan saparantosna disénsor, éta buku téh ngalanggar hukum, mangga beslah sadayana. Abdi nu jadi pangarangna nyanggakeun sanaos kedah dihukum upamina. Namung sawadina, abdi moal milari pibahayaeun….”
“Lain! Éta buku téh rék nyaritakeun kajadian Tilu Pemberontak di Ciamis basa taun 1926?”
Harita mah kuring lain imut tapi seuri.
“Sanés, … moal. Moal ngutik-ngutik panggantungan di Ciamis. Ieu mah mung sakadar nambut éta waé kecap ‘digantung’-na.”
Tuan Komisaris sanggeusna ngahuleng sajongjongan, nyebut: “O… Ké! Tapi ati-ati lah!”
Isukna. Rédaksi Sinar Pasoendan, inget kénéh jenenganana ogé, Juragan Imbi Djajakusumah. Nulis dina surat kabarna yén kuring geus dipanggil ku PID lantaran Isukan Kuring Digantung. Diimplik-implikan, yén éta tulisan Isukan Kuring Digantung téh, geuning judulna buku. Éta buku téh bakal dicitak jeung dikaluarkeun ku penerbit Sinar Pasoendan.
“Ramé, ramé meureun! Buku Isukan Kuring Digantung téh!” cék nu maca koran Sinar Pasoendan. Éar jelema pada nyebut “ramé”, can puguh ramé ogé, da bukuna ogé can dicitak-citak acan, geus pada nyebut “ramé”.
Da éta mah buku Isukan Kuring Digantung, saméméh terbit geus loba nu mesen ngirim duit ti heula. Hargana téh 25 sén sajilid. Éta waé Kangjeng Dalem Kuningan jenatna, mun teu salah ramana Mr. Maria Ulfah ngirim wésel saringgit keur 10 bukueun. Buku leutik ukuran 13 X 18 Cm, dicitak dina kertas koran, lakuna téh mani kawas pisang goréng, cék bohong mah.
Jadi, nurutkeun anggapan kuring kitu sotéh. Hadéna atawa alusna buku Isukan Kuring Digantung téh, lantaran hantem-hanteman, dijejel-jejelkeun, diréklameukeun ti saméméhna kénéh, supaya pada nyarebut yén éta buku téh bakal “ramé”. Harita mah can aya basa “nyastra” keur umumna nu maca buku téh.
Ana bréh dibaraca, sanggeusna éta buku kaluar, lantaran geus leuwih ti heula pada nyebut “ramé”, atuh diteureuy buleud waé, saréréa pada nyebut buku Isukan Kuring Digantung téh “ramé”.
Tangtu, ti antara nu maca aya nu nyebut, naon anéhna? Lebah mana raména? Tapi, manéhna teu kedal, da sieuneun disebut “jelema balilu, teu nyaho di buku hadé”.
Citakan kahiji 3000 buku laku dijual, malah kurang kénéh. Cacakan pan jaman harita mah can réa nu resepeun maca, jaba ti loba kénéh nu buta hurup téh.
Kuring nu ngarangna mikiran sorangan. Naha enya “alus” éta buku Isukan Kuring Digantung téh? Padahal jejer caritana mah nyoko dina kawin paksa.
Nu nyarebut hadé-goréngna kana ajén karangan lain pangarangna tapi nu maracana. Kitu deui nu nyebut hadé atawa ramé kana buku Isukan Kuring Digantung ogé tangtu nu maracana. Naha enya kitu? Mangkaning pamanggih atawa panemuna nu maraca téh aya kelasna. Aya nu sakadar ngan resep maca wungkul, bisa nyebut ramé, bari can nyaho ari kana ajén caritana mah. Ku lantaran kitu, henteu bisa disebut hadé ajénna salah sahiji karangan, mun sakadar disebut ku nu maraca wungsul bari teu ngarti seluk-belukna geusan ngajénna karangan.
Masih kénéh urusan buku Isukan Kuring Digantun….
Poho deui taun nu pastina mah, ngan kira-kira waé harita téh taun 60-an. Kuring narima surat ti Bogor. Can ngarasa wawuh jeung pangirimna mah. Éta nu ngirim surat téh béh dieuna kuring nyaho, sok disebut RAF Ngaran panjangna mah nepi ka kiwari ogé teu apal sakitu kuring sok remen papanggih mun aya riungan di PPSS (Paguyuban Pangarang Sastra Sunda).
Dina éta surat nanyakeun, sugan aya kénéh buku Isukan Kuring Digantung. Sarta lamun aya supaya dikirimkeun. Geus 40 taun kitu nepi ka harita téh kaluarna éta buku, atuh kana paméntana RAF téh teu bisa nyumponan. Tapi nimbulkeun pertanyaan ti kuring ka kuring, “Naha duméh kataji ku hadéna éta buku Isukan Kuring Digantung téh, nepi ka butuh hayang miboga? Atawa RAF ngan ukur manggih béja yén aya buku Isukan Kuring Digantung alus atawa ramé? Hayang miboga, hayang maca deui atawa ngan sakadar béja ti nu geus maca cenah éta buku hadé, duka teuing, ngan nu bisa diteguh RAF téh kataji ku éta buku.
Pabuburit, dina hiji poé, masih dina taun 60-an, kuring katatamuan ku limaan pamuda. Aya duaan nu kuring geus wawuh téh, nya éta: Ajip Rosidi jeung Mang Olla Sumarnaputra, pangarang nu keur meujeuhna mekar. Nu tiluan mah kakara wawuh pisan. Ti antarana nu saurang cenah ti Balai Pustaka. Marondok éta tamu-tamu téh. Nepi ka ku lantaran di imah kuring téh taya tempat saré deui, maranéhna kapaksa ngajapapang sararéna téh dina korsi.
“Aya kénéh buku Isukan Kuring Digantung téh?” cék Ajip.
“Geus taya bangké-bangkéna acan!” walon kuring.
Ajip némbongkeun bangkarak lambaran buku. Meureun aya 10 lambar mah. Kertasna geus kulawu. Aksarana geus teu bisa dibaca sawaréh. Atuh angka kacana geus teu nyusun.
“Naon ieu téh, Jip?” cék kuring.
“Bangkarak buku Isukan Kuring Digantung! Meunang manggih ti Banjar Ciamis. Cik karang deui, jieun deui, urang citak dibukukeun deui,” cék Ajip.
“Nya urang coba-coba baé atuh!” cék kuring.
RAF nyuratan, ménta buku Isukan Kuring Digantung. Jol ieu deuih nu limaan, kabéh pangarang wungkul, malah Ajip mah nepi ka nitah ngarang deui nu sarua jeung buku Isukan Kuring Digantung nu geus taya dikieuna. Meureun pang kituna téh maranéhna boga anggapan yén buku Isukan Kuring Digantung téh hadé ajénna.
Mun baréto basa buku Isukan Kuring Digantung dipuji hadé jeung raména ngan ku nu maraca baé, bari rata-rata teu nyaho seluk-belukna nu kumaha ari buku ajénna hadé téh. Tapi ayeuna mah bet nu kataji kana éta buku geuning para pangarang. Atuh kuring moal éra mun nyebutkeun yén kuring geus bisa ngarang buku nu aya ajénna.
Atuh gutrut waé kuring ngarang deui bari maké bahan lambaran buku Isukan Kuring Digantung nu meunang manggih Ajip ti Banjar téa.
Anggeus wéh éta buku carita Isukan Kuring Digantung téh. Aya mingguna ngotrét kopéna ogé ... Dibaca. Dua tilu kali dibaca. Kuring imut. “Alus, hadé ramé,” cék kuring.
Gancangna, diasongkeun wéh ka Ajip. Ku manéhna dibaca saliwat. Nyéh manéhna pokna téh, “Engké urang baca deui. Urang talaah!”
Saminggu ti harita, kuring narima surat ti Ajip, pondok. Basana téh, “Ieu mah lain buku Isukan Kuring Digantung nu baheula.”
Kaharti meureun. Geuning bisa ngarang buku nu aya ajénna téh, wawaktuan. Ngan nepi ka kiwari kuring can manggihan, wayah kumaha, dina kaayaan keur kumaha nu nangtukeun waktu bisa ngarang nu aya ajénna téh? Tungtungna jawabanana téh, kabeneran waé éta mah.
Béh dieuna, duka taun sabaraha. Di jalan Sunda Bandung aya majalah, ngaranna ogé majalah Sunda. Pimpinan M.O. Koesman. Saha M.O. Koesman kuring can wawuh. Péndékna mah teu hir-walahir jeung pimpinan majalah Sunda téh.
Dicaritakeun sotéh sok aya kajadian mun wanoh jeung Rédakteurna, mun ngirim karangan téh sok terus dimuat, da wawuh téa. Bisi disebut teungteuingeun sakitu jeung batur, karanganana teu dimuat. Komo mun nu ngirim karangan téh pangarang nu geus kasebut moyan. Éta mah tara dirampa-rampa acan, terus waé flat, da sieun dipaido ku pangarang nu kasebut geus moyan téa.
Harita kuring keur kabingungan hayang boga pangasilan tambahan, atuh bisa kabanjel-banjel keur meuli bako sugan. Mangkaning kuring mah kana udud téh teu bisa miceun, sanajan remen maca yén udud téh aya bahayana keur kaséhatan. Sakali mangsa …. Lain ari sideku sinuku tunggal mepet bayu pancaindra nu sok disebut samedi mah. Ieu mah ngajentul jeung ngahuleng. Ku banget-bangetna ngajentul jeung ngahuleng nepi ka rarasaan téh ilang rasa antara nyaring jeung saré.
Disebut saré da puguh molotot. Disebut nyaring da teu usik. Ngong aya sora. Sidik sora jelema. Dilieuk taya sasaha. “Saban jelema pada boga pangabisa. Lain sarupa waé pangabisa téh, sanajan ngan saeutik. Pilih! Sarupa ti antarana nu kaanggap ku sorangan nu pangbisana.” Kitu tah, kecap-kecap sora gaib téh. Tah. Pangabisa nu nonjol téa, hég pigawé.
Kuring ngagebeg, éling. Sanggeus éling bet ngahuleng deui. Bari teu puguh nu dirampa, kawas néangan nu leuleungiteun, kuring nanya ka kuring, “Pangabisa naon atuh nu nonjol téh?”
Ras kuring kungsi jadi Guru SD, geus kolot teuing, moal ditarima ku P dan K.
Inget kana musik. Kungsi. Tapi lain diajar, ngan sakadar pipilueun. Malah kungsi jadi Ketua Pakumpulan musik. Ari kana nabeuhna mah lapur. Éta kana hitar, ngan ukur bisa nyentil lagu Kembang Kacang, kitu gé duka bener duka henteu.
Nabeuh gamelan. Nya kitu deuih ngan sakadar pipilueun. Perluna téh ngan sakadar pergaulanana. Nyaho sautak-saeutik sarupaning tatabeuhan. Ari kana nabeuhna mah kungsi bisa nakol gambang kai, laguna gé ngan ukur “Kulu-kulu”.
Kabéh moal bisa jadi duit. Huleng deui, jentul deui….
Nyéh imut. Inget kana buku Isukan Kuring Digantung. Pan kungsi pada nyebut pangarang jempol. Rék nyoba-nyoba deui ah jadi pangarang! Haté ngaharéwos.
Teu kaselang ku kiceup-kiceup acan. Gutrut wéh ngarang .... Panon cékas, cadu tunduh, uteuk ngebrak caang lénglang. Leungeun terus ngigel, ngan ukur diselang ku ngarénghap. Wanci subuh, bérés karangan téh. Sanggeus dibaca katilu kalina, bari imut kuring saré ngalempréh, masih diuk dina korsi, leungeun nangkub kana méja, dikedengan bari teu usik teu malik.
Isukna. Sanggeus diset, dibaca sakali deui. Dibarengan ku imut kanjut terus diamplopan, nu geus dialamatan: Rédaksi majalah Sunda di Jalan Sunda Bandung Kota. Sanggeus diparangkoan, harita kénéh diasupkeun kana beus-surat nu pangdeukeutna. Teu dikirimkeun ku sorangan, da sieun teu dimuat éta kiriman carpon téh.
Saminggu ti harita. Jol aya jelema ngirim majalah Sunda jeung amplop. Amplop heula nu dibuka téh. Geuning dieusi duit. “Nuhun juragan Koesman!” Seuri ka haté-haténa tina ku bawaning atoh. Lain waé atoh kuring narima duit, pan éta duit téh jadi hiji tanda yén carpon kuring dimuat dina majalah Sunda.
Salambar-salambar dibuka. Bréh téh carpon kuring dimuat. “Néangan” ku Tjaraka. Étah! Hayoh biwir ngunyem bari terus-terus imut, maca deui nepi ka tamatna, bari panon gular-giler pipilucun maca.
Saminggu ti harita kuring ngirim karangan deui. Judulna “Pacul”. Dimuat deui. Saterusna henteu ari saban minggu mah, kuring sok ngirim carpon ka majalah Sunda sarta terus sok dimuat waé.
Jebul penerbit Kiwari. Carpon “Néangan” jeung “Pacul” dicitak dijieun buku. Puguh waé nyatujuan. Da meunang honor 20% kali oplaag kali harga buku. Malah meunang persekot 20% tina jumlah nu bieu. Sésana dibayar sanggeus bukuna medal.
Honor deui ti salah-sahiji surat kabar harian nu ngamuat tur disalin kana basa Indonésia carpon “Néangan” jeung “Pacul”.
Waktu Ajip Rosidi ngaluarkeun bukuna kumpulan carpon, “Néangan” jeung “Pacul” dimuat dina kaca pangheulana. Honor deui.
Balai Pustaka ngaluarkeun buku nu judulna Kandjutkundang. Carpon “Néangan” jeung “Pacul” dimuat. Atuh honor deui.
Saban jelema, awéwé lalaki, sakur nu geus maca carpon kuring “Néangan” jeung “Pacul” jeung carpon-carpon nu lianna, réa nu hayangeun nyaho di rupana jiga kumaha Tjaraka téh. Lain wadul ieu mah.
Sakali mangsa kuring dibawa ku babaturan ka Cianjur, dina mobil ngan duaan. Manéhna nyupiran, kuring diuk sagigireunana. Éta mah batur mun hég heureuy téh sok nu lain-lain.
Kitu gé cék kuring, nu geus ngeureunan kana kalakuan budak ngora. Naha geus weureu-seubeuh atawa bosen tong panjang tatanya. Geus ngeureunan manéh wéh!
Nepi ka Cianjur kota. Katénjo aya aleutan mojang limaan keur laleumpang sisi jalan. Na ari nepi pisan kana lima mojang téh, mobil didadak dieureunkeun. Atuh mojang-mojang téh pohara kagéteunana, da ngagoak atuh!
Kabéh mojang mencrong ka jero mobil olohok.
“Bilih palay tepang sareng Tjaraka, nu kaceluk kaawun-awun téh tah ieu, kulan!” cék batur bari nunjuk ka kuring.
Kabéh mojang tingrarengo, ngadeukeutan. Sapuluh panon ditujukeun ka kuring, teu kireum-kireum. “Geuning geus kolot Tjaraka téh!” Meureun ceuk jero haténa.
Batur kuring nitah supaya kuring pindah kana jok tukang.
“Mangga lalebet! Urang ngadamel kenang-kenangan sareng Tjaraka!” Omong batur kuring téh bari nyokot tustél potona.
Na da, teu kungsi ngadua kalian, éta lima mojang téh terus arasup kana mobil. Kuring diuk dina jok tukang rada hareup. Dua mojang ngaléng ka kuring. Beungeutna wungkul nu katémbong, luhureun sirah kuring. Ari nu duaan deui diuk sagigireun kuring. Beungeutna aya di sakénca jeung sakatuhueun kuring. Henteu ari diantelkeun mah kana pipi kuring .... Cetrék dipotrét.
“Sakali deui Um, bisi lepat!” cék mojang téh.
Atuh jetrék sakali deui.
“Kintun nya Um potrétna, upami engké tos jadi!” bari manéhna nulis alamatna, dibikeun ka kuring.
“Buburungan silaing mah!” cék kuring ka batur kuring.
Manéhna ngan ukur nyéréngéh.
Kitu tah, katajina ku carpon-carpon kuring téh.
Aya deui nu anéh, mun rék disebut anéh mah .... Sanggeusna nyaho bungkeuleukanana, kitu bangunna Tjaraka, aya nu nanya.
“Kumaha asal-usulna nu matak Uwa dina carpon atawa novel téh maké ngaran samaran, Tjaraka?”
Saméméh ngawalon, kuring imut heula, tapi bari kerung. Lantaran bingung kumaha pijawabeunana. Da puguh teu dihaja maké ngaran samaran kitu téh. Éstuning datang dadak sakala, cara keur ngimpleng judulna karangan.
Kuring mimiti maké ngaran samaran Tjaraka téh basa kuring ngarang carpon nu judulna “Néangan” nu dikirimkeun ka majalah Sunda. Sanajan kitu, teu éléh déét, babalagonjangan dijawab ogé.
Ha-Na-Tja-Ra-Ka. Hana hartina aya. Basa Jawa. Tjaraka hartina utusan. Jadi Tjaraka téh utusan.
“Naha ari Uwa utusan saha nu matak maké nganan samanan Tjaraka?” manéhna nanya bengong.
Hanacaraka, data sawala, pada jayanya, maga batanga. Hartina: Aya utusan (duaan), pasalia pahan (Galungan) pada-pada kuat (Lantaran pada-pada kuat) awor jadi babatang. Cacarakan basa Jawa atawa Sunda éta téh?” cék kuring.
“Saha nu ngutusna, jeung hal naon nu diutusna nepi ka gelut sarta duanana paraéh?”
“Naha Aji Saka atawa Raja atawa Empu éta nu ngutusna téh. Uwa geus poho deui, da ngan ukur dédéngé tara atuh! Urang sebut baé Aji Saka. Cenah nu nyipta aksara Jawa-Sunda. Cenah. Kacaritakeun éta Aji Saka téh ngutus dua urang utusan, supaya pangnéangkeun keris pusaka nu geus katinggaleun di ... naon mah. Gancangna carita. Éta dua utusan téh indit rék ngajugjug tempat éta keris pusaka téa. Nya kapanggih. Sanggeusna kapanggih timbul sawala ti antara utusan nu duaan téh. Cék saurang, urang buru-buru bawa sanggakeun ka Aji Saka. Ari cék nu saurang, Aji Saka teu miwarang éta keris pusaka buru-buru disanggakeun. Urang tungguan waé di dieu nepi ka sumpingna Aji Saka ka dieu. Paréa-réa omong, tungtungna gelut galungan. Ku lantaran pada kuat, nya nepi ka kajadian duanana paraéh ninggalkeun babatangna (bangkéna).... Utusan nu satia, sawala marebutkeun bener, dibélaan lali rabi tégang pati.... Meureun kitu harti nu béh dituna mah Tjaraka téh.
Baheula. Dina taun tilupuluhan kuring jeung salah saurang batur tukang usaha nganjang ka salah-saurang nu beunghar. Lain beunghar meumeueusan. Beunghar warisan ti ramana diréksi onderneming bangsa asing. Ibuna, sanajan geus moal aya kakurang miharep supaya putrana jadi ménak.
Nya sanggeus putrana kaluar ti Sakola Ménak, kungsi jeneng jaksa. Padahal sanajan teu jadi jaksa ogé, kakayaanana téh moal béak didahar nepi ka 7 turunan. Kaluar tina jaksa anjeunna muka pausahaan tékstil. Pabrik tékstil nu munggaran nu alat-alatna ti Jepang. Nepi ka kiwari kasauran anjeunna nu kacatet, kieu: “Jalma miskin bisa waé jadi jalma beunghar ku jalan usahana. Tapi nu beunghar bisa ngadadak jadi miskin, lamun teu taliti enggoning mulasara kabeungharanana. Taliti jeung ati-ati bari ulah aya nu nyebut beunghar korét atawa ngopét.”
Kumaha nya cara mulasarana sangkan Tjaraka geus jadi pangarang nanjung, hayang tetep nanjung? Nepi ka kiwari can kapanggih kénéh waé kumaha carana, métodena ngarang téh, da geuning ari ngarang mah, kitu gé cék kuring, tetep waé sakapeung lancar sakapeung gagal.
Taun 60-an waktu kuring jadi rédaktur majalah Langensari, kungsi ngarang buku nu judulna Sri Panggung. Ti mana kuring harita meunang bahan jejer caritana?
Sakali mangsa kuring nyaba ka Soréang Bandung. Papanggih jeung nini-nini nu geus wawuh ti barétona. Éta nini-nini téh urut mitohana salah-saurang sindén nu kawentar hadé sorana jeung gayana. Ogé, nu mimiti ngarobah atawa nambahan gelak-gelikna, sénggolna lagu Kulu-kulu. Nepi ka ayeuna terus hirup, nyebar ditarurutan ku sindén-sindén lianna. Atuh nu boga hadasna terus nanjung kabiruyungan, nété tahapan golongan jugala, terhormat teu kurang sandang jeung pangan. Lalakon éta sindén téh dikarang, diréka basa katut caritana, nya jadi novel Sri Panggung.
Naha lakuna éta buku Sri Panggung téh lantaran boga ajén sastra atawa duméh Tjaraka geus boga ngaran pangarang moyan? Kuring sorangan teu bisa ngaduga-ngira-ngira, lantaran ti pihak pangarang nu lian, ogé ti kritikus taya réaksina.
Jelema nu geus boga nama, komo mun geus jadi jelema agung, sanajan kanyahoan éta jalma agung téh aya kakuranganana, aya salahna, tara ieuh aya nu wani mentog, sumawonna nembrakeun kakurangan jeung kasalahanana. Rajeun aya ogé nu wani, éta nu wanian téh sok disalahkeun.
Kuring kungsi maca buku leutik karangan pangarang nu geus kamashur, kaliber internasional duméh bisa jeung ngarti rupa-rupa basa, loba buku-buku nu meunang nyalin tina basa Inggris jeung basa Walanda, malah éta buku leutik ogé carita Pa Tani di nagara Cina, disalin tina basa Inggris. Dibaca sababaraha balikan, kuring ngan ukur bisa ngaharéwos, “Naon ajénna ieu buku téh?” Terus ditanyakeun ka pangarang lian, cenah, nya kitu teu béda jeung pandangan kuring. Nya kitu ngan ukur nyawad bari ngaharéwos.
Aya majalah. Nu ménta ka kuring supaya daék ngirimkeun carpon. Ku kuring teu dicumponan. Terus terang waé bongan saeutik teuing honorna. Saeutik teuing honorarium ka pangarang, ogé matak ngurangan ajénna ka majalah, sabab loba pangarang nu geus moyan embungeun ngirim karangan ka majalah atawa koran nu méré honorna teu munasabah.
Babalagonjangan nanyakeun ka diréksina, naon nu marga lantaran pangna méré honorarium ka pangarang teu munasabah jeung hésé-bélékéna mun ngarang?
Jawabna téh, lain teu rék ngahargaan kana ajén pangarang, da kumaha atuh, kakuatan majalah urang mah, bisa bangkrut mun kudu mayar honor samupakatna téh. Oplahna ogé sabaraha.
Kaharti, mémang enya kaharti. Aya urang Sunda nu resep maca basa Sunda, teu kaduga keur mayarna. Nu kaduga keur meulina, urang Sunda geus pohoeun kana basana. Komo barudak sakola mah, kapan di sakolana ogé tara diajar basa Sunda. Kakara ayeuna eungkeut-eungkeut dironjatkeun ka barudak nu geus resep kana disko batan jaipongan.
Sanajan kitu, lantaran kuring geus jadi pangarang moyan, tara daék ngiriman carpon ka majalah nu murah honorna mah. Atuda kumaha, ngarang carpon dekal-dekul teu anggeus saminggu, ari hég ngan ukur dibayar sarébu.
Paingan nya di urang mah. Enya pangarang bangsa urang, boro-boro bisa meuli mobil. Éh, aya kétang! Kitu gé pangarang nu bisa jadi diréksi penerbitan.
Nyoba-nyoba kuring ngirim karangan ku basa Indonésia. Dikirimkeun ka majalah Budaja Djaja da di dinya mah honorna nyugemakeun. Na éta mah rédaksi Budaja Djaja, basana téh, “Temanya baik, hanya bahasanya bukan basa Indonésia, tetapi basa Sunda di-Indonésiakan.” Lapur atuh!
Kuring ngarasa keuheul. Padahal, sanajan kuring ngan sakadar kungsi jadi guru Sakola Gupernemen kelas II (SD mun ayeuna mah) pan baheula téh kungsi ngaguruan di Batawi, kungsi ngajar ka barudak basa Malayu. Kungsi jadi koréspondén surat kabar Kaom Muda di Bandung. Kungsi jadi pembantu surat kabar Keng Po di Batawi jeung surat kabar lianna, malah kungsi ngarang buku nu dipedalkeun ku surat kabar Kiauw Po di Bandung. Tapi naha karangan kuring nu dikirim ka Budaja Djaja bet teu dimuat?
Sihoréng-simanahoréng. Bener Budaja Djaja batan kuring. Sanggeusna kuring ngabanding-banding cerpen kuring nu basa Indonésia jeung cerpen karangan batur. Enya waé basa Indonésia kuring mah geuning, basa Malayu-Tionghoa.
Bari kuring rajin maca cerpen karangan pangarang nu lian, bari maca buku pangajaran basa Indonésia yang disempurnakan, rajeun ngirim berita kana surat kabar nu basa Indonésia atawa carpon. Lumayan eungkeut-eungkeut bisa ditarima. Tapi ari ngarang novel nu ku basa Indonésia mah can nyoba-nyoba.
Tapi deui waé. Moal kitu ditarimana téh lantaran kuring geus wanoh jeung rédakturna atawa duméh kuring geus kakoncara pangarang Sunda moyan? Masabodo lah!
Carpon kuring nu geus dimuat, sok leukeun dibaca deui ku kuring. Geuning éta carpon téh teu matut. Tapi ku lantaran kuring geus kasebut pangarang nanjung, kuring sok imut kanjut sorangan, bet carpon nu teu matut gé dimuat baé.
Mun téa mah kuring bisa ngarang carpon jero sapoé-sapeuting hiji wéh, meureun dina jero saminggu téh meunang 7 carpon. Mun sacarpon sarébu gé honorna, lumayan dina saminggu téh aya 7 rébuna. Mangkaning carpon kuring mah bisa laku 5 rébu. Meureun jero saminggu téh 35 rébu. Sabulan? Lumayan. Tapi, geuning, teu wasa, cék urang Cibéo-Baduy mah.
Sapatu buatan Cibaduyut Bandung, cenah hadé tur kuat. Tapi lamun hayang leuwih laku, éta buatan Cibaduyut téh mérekna kudu maké made in luar nagri. Kitu deui pangarang, lamun éta pangarang téh geus ngalanto ngalaman ka luar nagri, sok beuki tambah populér. Sadatangna ti luar nagri hég ngarang carpon, novel atawa roman. Rédaktur atawa penerbit pada daék narima karanganana. Kritikus sastra pada bungkem, sanajan nyaho yén beubeunangan ngarangna téh teu matut. Urang saréréa masih kénéh jiwa luar nagri minded.
“Ari Uwa tos angkat ka luar nagri?” salah saurang pangarang nanya ka kuring.
Manéhna nyebut uwa. Padahal manéhna téh lain anak lanceuk kuring. Atuh da kuring mah lain pangarang ngora. Kuring mah pan lahirna ogé taun 1902. Pék geura itung! Meureun nepi ka kiwari taun 1981 téh umur kuring geus 78 taun. Geus meujeuhna mun disebut aki. Da éta waé ti anak 3 lalaki téh geus boga incu aya 20-na. Eungkeut-eungkeut ayeuna gé, lain waé incu-incu pada nyarebut aki, tapi nu lian ogé, kolot ogé sok nyarebut Ki Tjaraka.
“Meunang visana mah gampang mun hayang nganclong ka luar nagri téh. Tapi ari ka luar nagri ngan sakadar laha-loho teu puguh nu dimaksud, babakuna nambahan élmu panemu rék naon atuh! Jaba ti kitu téh nganclong ka luar nagri mah kudu bisa basa Inggris. Basa Inggris téa, bisa jeung ngarti basana, ngucapkeunana teu becus.
Kaalaman ku Uwa baheula basa di Batawi, kungsi milu kursus basa Inggris. Kakara tilu bulan meureun kursusna ogé. Kakara 12 rintakan diajarna ogé, da ngan saminggu sakali. Kabeneran waktu Uwa keur ngalong di tepas, aya matros nawarkeun picalanaeun. Gancang ku Uwa disambut ku basa Inggris. Na da, itu bengong Uwa ngahuleng, pada-pada teu nganti, da salah ngucapkeunana téa. Nepi ka kiwari, da diajarna teu junun téa, basa Inggris nu ngarti jeung bisa ngucapkeunana téh ngan ukur nepi ka, I love you.
“Bakat Uwa mah pangna tiasa ngarang téh?” cék manéhna nuluykeun nanyana.
“Éta mah kumaha nu nyarebut waé. Tapi Uwa sorangan nu kumaha nu disebut bakat, Uwa mah balilu. Ngan waé, mun enya téa mah Uwa disebut bisa ngarang, nu karasa, nu karandapan ku Uwa, ti bubudak Uwa mah ti sabarang mimiti bisa maca sok getol maca.
Baheula mah di sakola Gupernemen kelas II (SD kiwari mah) diayakeun perpustakaan, disebutna téh biblioteek. Salomari pinuh. Duka sabaraha buku jumlahna mah. Éta buku-buku téh kaluaran Volkslectuur (Balai Pustaka meureun kiwari mah). Ku Uwa mah, ti mimiti Uwa bisa maca ti kelas II kénéh, nepi ka kelas IV kabéh saeusi lomari waé tepi sababaraha balikan. Lamun dina éta buku téh aya guguritan, apal jeung bisa nembangkeunana.
Resep maca téh lain waé keur sakola kénéh, tapi sanggeusna jadi guru ogé terus resep. Maca surat kabar jeung majalah nepi langganan. Uwa mah ku resep-resepna kana maca mun manggih buku pikaresepeun, lain waé sok poho kana kéjo ceuk nu bohong téa mah, tampolana panon ogé sok tara daék nundutan. Nepi ka janari tengah peuting buku tara lésot mun can tamat téh. “Éta mah Ujang,” saur ema, “Ulah kamalinaan teuing atuh, bisi gering!”
Maca, sakali deui maca. Mun kuring disebut bisa ngarang téa mah lantaran kuring resep maca. Datang naon nu disebut-sebut téh pandeuri.
Buku-buku nu sok jeung nu geus dibaca, babakuna buku-buku ti Volkslectuur, pan buku karangan Moh. Ambri ogé kaluaran ti Volkslectuur, da Moh. Ambri mah kungsi digawé di Volkslectuur jadi pangarang.
Wawacan Rengganis, pangarangna mah poho deui. Abdulsalam kitu? Tapi guguritanana nepi ka kiwari masih apal. Bisa ngahariringkeun deuih. Laguna Sinom.
warna-warna lauk émpang
aya nu sami jeung pingping,
pagulung patumpang-tumpang,
Ratna Rengganis ningali,
Sarupaning lauk cai,
lalawak pating suruwuk,
sepat pating karocépat,
julung-julung ngajalingjing,
sisi balong balingbing sisi balungbang.
Buku Panjiwulung. Nu ngarangna duka saha atuh, tapi guguritanana ku bawaning kataji ku eusina éta buku, guguritanana mah apal.
Seja nyaba ngalalana,
ngitung lembur ngajajah milangan kori,
henteu puguh nu dijugjug,
balik paman sadaya,
nu ti mana tiluan semu rarusuh,
Lurah bégal ngawalonan,
aing ngaran Jayapati.
Wawacan téh babacaan. Babacaan anu ditembangkeun, dilagukeun. Babacaan nu kudu puguh galurna, puguh jejer caritana, teu béda jeung novel atawa roman. Ditambah ku kudu bisa ngarang lagu. Ngarang nu dilagukeun téh aya patokan jeung aturanana. Katurug-turug lagu tembang lain ngan wungkul asmarandana jeung kinanti waé, tapi aya sinom, pangkur jeung sajabana. Éta lagu-lagu téh béda patokan jeung aturanana ti antarana jumlah réana engang jeung sora tungtungna padalisanana.
Kecap jeung kalimah dina tembang, lain waé kudu ngandung sipat puitis, ogé sok murwakanti. Saperti dina wawacan Rengganis.
Sepat pating karocépat. (Purwakantina: at jeung at).
Julung-julung ngajalingjing. (ung jeung ing).
Sisi balong balingbing sisi balungbang. (ong-ing-ang).
Ari lalakonna mah wawacan Rengganis téh, biasa waé, ngagungkeun raja-raja, para putra-putri raja, aristokrasi, cék basa séjénna mah.
Lalakon dina wawacan biasana sok ngandung hayal jeung gaib, nu sok teu kaharti ku akal. Méh teu béda jeung carita wayang.
Ari wawacan Amir Hamzah jeung wawacan Umarmaya, éta mah kaarab-araban. Kawasna waé gumelarna éta wawacan téh dina jaman Wali Sanga mimiti nebarkeun agama Islam. Sanggeus gelarna pawayangan.
Lain deui halna jeung wawacan Panjiwulung. Enggoning diajar kadugalanana téh lain ku jalan tatapa, jalan mistik, tapi ku jalan olahraga (gerak badan).
Kuring inget ka batur kuring Sdrk. S. Kosasih alm. Anjeunna kungsi ngarang buku nu sipatna deukeut-deukeut kana kabatinan, sari-patina tina éta buku téh aya kalimah kieu, “Geusan ngudag kabagjaan hirup bisa dihontal ku dua jalan. Kahiji, sidakep sinuku tunggal, kadua, sidakep sinuku gejlig. Mun teu kadada-kaduga ku jalan smedhi, nya ku jalan réngkak polah alias usaha.”
Sakumaha nu geus dicaritakeun ti heula, kuring bisa ngarang buku saperti nu enggeus-enggeus, hasil tina getol maca jeung pangalaman tina pergaulan. Jadi, hayang bisa ngarang téh kudu macaan sagala rupa buku, anu tangtu wawacan-wawacan ogé kudu dibaca. Dina carpon boh dina novel sok aya waé nu kudu kabaud, kabawa carita mun dina galur carita nyigeung kana bahan-bahan nu aya dina galur wawacan.
Mustahil, rébuan malah ratus rébuan buku nu geus aya bisa kabaca. Saumur hirup nungtut élmu moal kabedag, atuh sautak-saeutik pilihan baé nu kadada-kaduga, bisa macana jeung kabeuli. Teu pira atuh, da kahayangna ogé ngan hayang bisa ngarang carpon. Macaan waé carpon jeung novel buatan batur.
Tina bacaan…. Bacaan naon baé, ti antarana kuring mah bacaan barudak ogé sok dibaca saperti éta buku cargam nu sok disebut komik téa.
Ieu mah pohara lakuna, dipikaresep ku barudak. Lain waé hargana murah, ogé eusina cocog jeung jiwa brudak dina jaman éta.
Kungsi aya polemik, pasalia paham ti antara pangarang jeung pangarang tina hal eusina carita komik. Cék sawaréh carita komik téh ngaruksak kana jiwa barudak nu keur meujeuhna mekarkeun pangalaman hirupna. Cék sawatara pangarang, komik ogé teu naon-naon asal eusina ulah nu bakal ngaruksak jiwana barudak. Nya timbul ti kalangan pangarang nu ngarasa geus moyan aya istilah, buku picisan. Hanjakal, teu diterangkeun buku nu kumaha, carita naon nu disebut buku ringgitan. Nu ngandung bobot katut ajénna.
Kuring sakuringeun mah balilu. Nu mana jeung nu kumaha nu disebut buku novel nu picisan téh? Éta meureun duméh kuring teu sakola teu diajar elmuning kasusastran. Sakumaha nu diterangkeun di luhur, kuring bisa ngarang téh ngan sakadar dirarampa, culak-colék ti dieu-ti ditu, tina buku-buku sakur nu geus dibaca. Nepi ka nimbulkeun pamadegan, yén carpon atawa novel nu disebut ajénna hadé téh nya éta carpon atawa novel nu dipikaresep, nu matak kataji balaréa.
Pangarang baheula, mun ngamimitian muka carita téh sok ku kalimah upamana, Jaman baheula aya hiji raja. Atawa, kacaritakeun di nagara Sakatimu…. Ngaran jeung tempat nu jadi lalakon dicaritakeun ti heula. Diterangkeun kalawan écés kaayaan jeung kalungguhanana. Terus nguntuy nyaritakeun jejer nu bakal didongéngkeun. Tampolana nu maca geus bisa naksir kumaha pibalukareunana éta carita. Cara urang mun lalajo wayang. Lalakonna téh, mun teu parebut nagara, nya parebut awéwé. Jadi resepna lalajo wayang mah, lain waé kana caturna wungkul, tapi omongan-omongan ki dalang dina sela-sela perang tandingan antara Gatotkaca jeung Buta. Nya kitu deui kana buku-buku nu dikarang ku bujangga baheula. Lalakonna mah ngan kitu jeung kitu waé, teu sabaraha bédana. Tapi nu dialap téh hal naséhatna, tata-titi, pituahna geusan unteung pikahareupeun, enggoning hirup kumelendang di alam dunya.
Béh dieuna, novel atawa carpon téh tampolana sok ngabingungkeun nu maca. Mémang dihaja sina bingung? Naha ieu lalakon téh mimitina, tengahna, atawa tungtungna? Dina nerangkeun ngaran atawa tempat nu jadi lalakon, tara ieuh diterangkeun sabréhan harita saperti dina buku-buku carita nu baheula, tapi kanyahoanana téh sanggeusna maca sababaraha jajar atawa kaca diselapkeun ku pangarang dina waktu nu ngalalakon sili-tanya jeung nu lianna. Nepi ka nu maca nyebutkeun, “Euh ieu ngaranna nu dilalakonkeun téh.
Kitu deui dina ngolah basa jeung caritana. Nu maca teu bisaeun neguh kumaha balukarna éta carita, masih jero tuturucingan jero haténa. Naha bakal kieu atawa bakal kituna.
Inget. Kuring inget basa aya gempungan, riungan para pangarang di kantor majalah Manglé. Tapi ari poé, tanggal jeung taunna mah poho deui. Harita Manglé kungsi ngondang Ibu Emma. Moal teu terang saha Ibu Emma tokoh Pingpinan Pasundan Istri? Waktu anjeunna nyambut pidato-pidato ti para pangarang, anjeunna sasauran ti antarana, “Maca carpon atawa novel Sunda kiwari pohara resepna ku barisa ngolah basa jeung caritana. Ngan sok pikakeuheuleun, caritana sok tara ditamatkeun! Saperti nu nitah ka nu maca namatkeunana mah!”
Da enya atuh! Kapanggih rusiahna pangarang. Maksudna supaya terus panasaran. Sangkan nu maca ulah ngan sakadar maca mimitina, tengahna jeung tungtungna sautak-saeutik. Nepi ka bisa ngira-ngira eusina carita éta buku, bakal pikitueun jeung pikitueun. Mojang jeung lanang bobogohan. Salah saurang kolotna teu panujueun. Pan bisa diteguh piahireunana. Mun teu minggat, kawin wali hakim, atawa mun urang Jepang mah harakiri, atawa maéhan manéh.
Mun kuring maca buku. Panon nojo kana aksara nu ngajajar dina buku … maca. Sungut, irung, ceuli, roman heungeut, malah tarang ogé pipilueun kerung pada bareng pipilueun … maca. Uteuk jeung haté marengan maca, kabéh panca indra pada marengan maca, éta buku nu dibaca téh tétéla ajénna alus. Atuh pangarangna beunang mun disebut jempol!
Panon jongjon nojo kana aksara, mani embungeun ngiceup. Sungut balem atawa ngunyem. Sakapeung milu renya-renyu, dibarengan ku irung kembung. Panon gé ngiceup heula, mun pinanggih jero kalimah nu dibaca ngagentakkeun, surup, payus jeung eusi sanubari. Sakapeung sungut merengut, ambekan ngadak-ngadak ngarénghap, panon ngaburilak, tarang gé pipilueun karejut, da haté kakoét, kakobét ku carita nu keur dibaca, pikasebeleun, pikakeuheuleun, piambekeun atawa pikasediheun.
Pikiran nanya kana uteuk atawa uteuk nanya kana pikiran. Éta mah kumaha anggapan soranganana. Naon ieu téh, bet kawas tuturucingan?
Aya kalimah nu matak nyentug kana jajantung, pikagéteun, pikareuwaseun atawa samar-saman asa enya jeung asa mustahil. Disangka kieu, bet kitu jadina. Asa teu cocog jeung kaayaan dirina pribadi atawa sulaya jeung paneguhna.
Mun maca lebah kalimah nu payus jeung kaayaan dirina pribadi atawa sulaya jeung paneguhna, si haté ngalempréh jempé. Sungut imut kanjut da ngarasa sugema, da sulaya jeung lelembutan. Ana maca lebah pikakeuheuleun, tampolana leungeun gé pipilueun gerak. Komo mun piambekeun mah, pan ramona ogé dipeureupkeun. Maké jeung kekerot sagala, teu béda jeung jelema nu keur ngambek. Ana lebah kalimah pikasebeleun, pikacuaeun, ngadak-ngadak hayang ongkék ku bawaning cua.
Nu maca terus diganggayong ku jalanna carita buku nu keur dibaca. Jiwa jeung raga kabetot, kabaud ku sari-sarina carita nu keur dibaca, pangrasa pribadi, tamplok ngahiji, nunggal jeung jalanna carita, buku nu keur dibaca. Lebah dieu. Kakara kuring bisa nyebut yén éta buku téh bener-bener susastra. Su hartina hadé, sastra hartina tulisan.
Nu maca kawas nu gélo. Jelema ceuleupeung alias gélo mah geuning. Sakapeung imut, kunyam-kunyem, seuri, tampolana seurina téh ngagakgak. Ngadak-ngadak kukulutus, jubras-jebris, ambek-ambekan. Segruk ceurik eueuriheun kawas ditinggalkeun maot. Teu kungsi lila nyéh deui seuri deui…. Ieu mah lain gélo enyaan, gélo sajeroning maca buku, ku bawaning kasengsrem ku jalanna carita buku nu keur dibaca. Pangarang nu bisa ngagélokeun nu maca sajeroning maca, bisa disebut pangarang jempol!
Kitu ogé cék kuring….
Ayeuna urang malikan deui kana lalakon nu ka tukang nyaritakeun jujutanana pangalaman kuring pangna kuring disebut bisa ngarang.
Masih jaman penjajahan Walanda. Sanggeus ngarang sababaraha buku nu kiwari geus poho deui naon judulna, nya dina taun 1934 kuring ngarang buku nu maké judul Isukan Kuring Digantung. Sakumaha nu geus dicaritakeuti ti heula, ngarang éta buku téh nu kapanggih pangheulana téh judulna, inget kana kajadian barontak di Ciamis dina taun 1926, aya tiluan nu barontak dihukum gantung.
Harita mah harita, huleng jentul, jentul huleng, kokoloyongan bari ngagugudeg sirah sorangan sangkan kaluar tina uteuk jejer caritana.
Lila. Aya mingguna néangan picaritaeun nu bisa ngeunaan kana judul Isukan Kuring Digantung. Rumpu-rampa ka dieu-ka ditu, buku-buku nu aya dibacaan deui. Goréhél téh manggih buku basa Walanda, judulna ogé poho deui naon mah. Dina pasal panungtunganana nyaritakeun, jelema nu isukan rék digantung. Kaharti meureun. Buku Isukan Kuring Digantung nu dikaluarkeun ku penerbit Sinar Pasundan téh sasat meunang ngajiplak tina éta buku.
Nepi ka kiwari kuring kakapokeun. Mun ngarang canpon atawa novel téh moal rék judulna heula, tapi kudu jejer caritana heulakeun.
Néangan jejer carita ogé teu gampang. Boa éta jejer carita téh sarua jeung jejer carita karangan batur. Pan kungsi kajadian ku kuring sorangan. Kuring disangka geus ngajiplak karanganana batur. Ngan judulna wungkul nu béda téh. Sanggeus diriungkeun, horéng simanahoréng, batur meunang nyalin tina buku basa Inggris karangan Emile Zola, ari kuring meunang nyaluyukeun tina buku basa Wahanda karangan Emile Zola kénéh. Jadi ngan ukur kabeneran sarta kaluarna méh sawaktu. Jadi mun urang rék ngarang téh kudu luak-lieuk heula ka sisi ka gigir bisi patabrak jeung nu lian.
Dihaja-haja mah mun rék néangan jejer carita, tampolana hésé. Kapanggihna téh tampolana sok bari kumaha baé. Naha lantaran sakali mangsa kabeneran papanggih jeung salah saurang mojang upamana waktu keur diuk dina bangku bari ngalamun. Atawa tina obrolan batur. Atawa tina surat kabar, maca berita nu anéh. Malah aya ogé kajadian tina impian.
Novel karangan kuring urang sebut waé suksés, nya éta buku Isukan Kuring Digantung. Disebut suksés téh éta waé pangarang anu kawentar maké nitah ka kuring supaya ngarang deui buku nu saperti Isukan Kuring Digantung. Tapi anéh deuih, barang gutrut dicoba, cék babasan téa mah méakeun sagala ingetan sangkan kuring inget kana karangan nu baheula, ampun… ari geus réngsé téh, malah kungsi dibaca sababaraha kali, disarungsum sababaraha kali, rarasaan téh kitulah eusi carita Isukan Kuring Digantung téh. Buktina, ari dipasrahkeun ka nu nitah ka kuring, bet lain kitu cenah, buku Isukan Kuring Digantung nu baheula mah.
Bingung. Saliwatan teu kaharti. Buku Isukan Kuring Digantung nu baheula pan karangan kuring. Atuh nu dijieun ayeuna karangan kuring kénéh. Naha ari nu baheula bet alus, ari nu ayeuna bet goréng?
Meureun kitu gé. Urusan ngarang ogé aya waktuna, aya jamanna. Ogé gumantung kana kaayaan diri pangarang pribadi dina waktu éta. Deui, nu disebut hadé baréto bisa jadi goréng ayeuna. Kitu saterusna hadé jeung goréng tampolana nurutkeun sapamanggih-sapamanggihna, sakadutna-sakadutna.
Aya deui buku karangan kuring nu judulna Sri Panggung. Ieu mah suksésna téh lain lantaran ku pamuji para pangarang Sunda, tapi ku nu maraca. Buktina éta buku bisa laku. Béh dieuna, aya sawatara radio-amatir, nu maca, ngadongéngkeun buku Sri Panggung dina corong radiona. Ieu mah anyar kénéh pisan. Surat kabar Harian Bandung Pos kungsi ngamuat eusi buku Sri Panggung, nu judulna diganti ku Néng Mimin. Kitu tah éta mah disebut suksésna téh.
Ieu mah bener-bener suksés. Para pangarang pada ngajénan kana carpon kuring nu judulna “Néangan” jeung “Pacul”. Sakumaha nu geus diterangkeun ti heula, penerbit Kiwari nyitak bukuna. Sawatara surat kabar nyalin kana basa Indonésia ngamuat dina surat kabarna. Sdrk. Ajip Rosidi, ngamuat “Néangan” jeung “Pacul”. Atuh Balai Pustaka ogé ngamuat dina bukuna Kandjutkundang. Jadi moal salah-salah teuing mun kuring nyebutkeun yén carpon “Néangan” jeung “Pacul” bener-bener suksés.
Harita majalah Manglé dina taun 1964 ngayakeun Hadiah Sastra Manglé taun 1964. Nu kapilih meunang hadiah téh tiluan: Syarif Amin, Ki Umbara jeung Tjaraka. Hadiahna, duit jeung piagem. Ari duit mah sababaraha-sababaraha ogé tara lila nyangkaruk, nu aya kénéh ayeuna piagem jeung tas kulit leutik hadiah ti almarhum Oejeng Soewargana.
Ti harita kuring pada nyebut pangarang atawa bisa ngarang. Éta kuring bet boga rasa angkuh, maké aya bédana ayeuna mah. Lamun kuring ngirim karangan ka majalah atawa surat kabar, duka kumaha sakur karangan nu dikirim ku kuring mah sok dimuat waé. Aya deui. Éta kritikus sastra kana karangan kuring mah tara daékeun nyawad, kalahka muji. Éta mah jaman…. Lamun jelema geus boga ngaran hadé, populér, komo maké jeung dibarengan jeung kawasa, sanajan kanyahoan aya kakurangan atawa kasalahanana, tara teuing aya nu wanieun nyawad. Rajeun aya nu wanieun nyawad, kalahka nu nyawadna disalahkeun téh … jaman!
Carpon nu judulna “Néangan”. Bisi aya nu panasaran hayang nanyakeun kumaha asal-usulna, jujutanana, pang éta carpon bisa suksés kitu? Ti mana pangna asal-muasalna éta carpon dijudulan “Néangan”?
Sakali mangsa kuring tumpak karéta api ti Bandung rék ka Jakarta. Sabéhditueun Padalarang kuring nempo ka luar tina jandéla, pamandangan tempat sakurilingna. Kebon-kebon jeung tatangkalan ngaplak pikabetaheun mungguh anggapan urang kota nu kakara nénjo. Geuning méméh jambatan Sasaksaat téh loba pasir nu lungkawing, kuring nénjo budak leutik tataranjang bareng jeung indungna rék ngadon mandi dina tampian nu teu sabaraha jauh ti imahna. Tuluy disurupkeun kana kahirupan urang kota. Adegna lanang nu hirup sapopoéna ka cumponan, geus boga pagawéan dina waktuna libur lunta ka kampung. Manéhna papanggihan pamandangan, kaayaan nu anyar pinanggih, nepi ka nyaho saliwatan kahirupan Ema jeung Bapa Tani katut anak-anakna. Nyaho harita kahirupan patani. Nyaho harita mana nu disebut geulis mojang désa dibandingkeun jeung geulis mojang kota.
Urang kota, urang désa, urang sebut waé manusa cék Filsuf Soren Kierkegaard urang Démark téa mah: “Manusa mah teu bisa dikali hakékatna sacara umumna, lantaran saban individu kudu daék nanggungjawab kana laku-lampahna. Manusa hirup geusan néangan kabagjaan.
Geura waé teu kalis ku gedé darajat jeung pangkat, beurat beunghar paribasa réa ketan réa keton, teu weléh waé sok udar-ador, jiga nu teu ngarasa ku kasugemaan nu nyampak. Geuning sok piknik téa, rékréasi téa, malah aya urang kota nu teu kurang naon-naon, sakitu di Jakarta teu kurang tukang cukur nu kasebut hadé, ieu mah rék ngurud kumis waé indit ka Singapur ngalayang di udara. Jelema mah jelema, teu weléh sok hayang leuwih. Kitu lah, éta sarsilahna nu matak judul carpon kuring harita maké kecap “Néangan”.
Carpon “Pacul”. Ieu mah timbuh tina akibat, barudak désa sanggeusna sarakola tuluy ngaleut ka kota, nepi ka nu kari di kelas, nu sok macul kolot-kolotna, paman, uwa jeung bapana. Kebon jeung sawah loba nu garing teu kagarap, lantaran barudakna teu daraékeun macul da ngarasa hina. Meureun laun-laun mah, buktina kiwari kakurangan tukang macul. Ana ditransmigrasikeun téh lain barudak-barudak ka kaluaran sakola téa, tungtungna mah kolot-kolotna kénéh waé geuning, da barudakna mah teu bisa jeung teu daékeun macul, malah hina nyebutna ogé jadi tukang macul téh. Mun kiwari aya Sakola Pertanian Tinggi, aya Sakola Pertengahan Pertanian, mana ari Sakola Macul? Koméntar leuwih jauh kumaha nu dibarendo waé.
Kitu tah séké-sélérna pangna éta carpon dijudulan “Pacul” téh.
Carpon “Néangan” manggihan jejer caritana basa kuring keur tumpak karéta api. Néangan jejer carita teu bisa nuduhkeun dimana tempatna. Naha keur jalan-jalan, keur diuk dina korsi males, keur ngalonéng, malah meunang jejer carita téh tampolana keur aya di pacilingan. Anu rada écés meueusan sok meunang jejer carita keur carpon atawa novel téh di mana keur cicing jero ngahenang-ngahening di alam panglamunan.
Meunang wéh caritana keur jejer caritana téh lantaran nénjo mojang upamana. Tara diolah harita, kabiasaan kuring mah diolahna téh sanggeusna diuk nyanghareupan mesin tik. Ramo geus antel kana toetsen mesin, ngahuleng. Nyéh imut. Wangwang mojang geulis nu tadi téh. Engké téh jol waé kaluar tina ingetan uteuk kecap jeung kalimah naon keur ngamimitian mekarkeun jejer caritana.
Moal dimimitian ku: Jaman baheuha aya mojang geulis, sabab éta mah geus teu lumrah geus lain jamanna. Ti dinya mah ramo terus jalan dibarengan ku imut, ngahuleng, ramo jalan deui bari nuturkeun atawa nyaluyukeun jalanna alam pikiran nu bahan-bahanna geus nyampak dina bacaan jeung pangalaman téa.
Kuring mah kuring, lamun nyaritakeun nu geulis téh, lantaran pan carpon mah heureut pakeunna, tara panjang-panjang, lintuh matut, dénok montok, leutik mencenit, lenjang jeung sabangsana. Ku kecap pondok kitu téh bakal ngahudangkeun pikiran ka nu maca, ngawangwang sorangan nu kumaha nu disebut lintuh matut atawa leutik mencenit téh.
Kitu deui, enggoning nyaritakeun jelema jahat, entong disebut ku pangarang yén nu dicaritakeunna téh jahat, tapi kudu nu maca, yén sakur nu dicaritakeun bieu ku pangarang téh, nu maca bisa nyebut jahat.
Lain halna jeung ngarang novel. Lahanna novel mah lega. Rata-rata pangsaeutikna 100 kaca buku. Jadi laluasa geusan ngaréka basa ngarengga-renggi harti. Tapi sanajan kitu, ulah poho nu jadi saratna, cenah boh carpon boh novel nu hadé téh kudu plot, naon plot? Nya éta lancar dibacana, gampang dihartikeunana. Ngaguluyur gancang leyur kawas bubur gampang diteureuyna.
Novel atawa carpon lain mangrupa berita, saperti nu biasa dibaca dina surat kabar. Lain mangrupa bahasan. Da bahasan mah tulisan nu mangrupa masalah, persoalan. Dina nulisna ogé kudu puguh éntép-seureuhna, sistimatis. Nu macana ogé sok saregep, ditungtungan ku réa ngahuleng, nyusurup, ngasupkeun kana eusi sanubarina.
Ari novel jeung carpon mah, nya berita, nya bahasan, nu ngandung persoalan jeung masalah. Nu macana ogé jaba ti sok saregep téh, bari jongjon, ari haténa mah motah, kadang-kadang panca indrana ogé teu daék cicing. Nu maca téh asa digélokeun. Atuh sanggeusna maca, teu weléh jadi pertanyaan jeung persoalan. Tampolana sok kasasar-kagundamkeun, kabawa saré sok kaimpikeun.
Nu maca imut, mun kabeneran maca lebah nu sapuk jeung lelembutanana, nu kabeneran sarua jeung kaayaan dirina dina watktu éta. Maca astagfirullah, mun meneran maca lebah carita nu nyigeung kana rasa sanubarina. Ambek nyedek, tampolana keuheul ka pangarangna mun kasindiran, kakoét haténa, asa kabuka rasiah kalakuan nu minculak. Maca carpon téh sing bisa ngarasakeun aya mangpaatna geusan ngahadéan kalakuan nu maca tina rasa kakurangan, kasalahan enggoning prilaku sapopoéna. Bisa mesék persoalan saterusna nu eukeur jeung nu enggeus karandapan ku nu maca …. Maca lain sakadar maca.
Nyieun judul carpon atawa novel, néangan kecap atawa kalimah nu bisa “ngagétkeun”, cék istilah kiwari mah “kejutan”. Atawa néangan kecap atawa kalimah nu bakal jadi tatarucingan ka nu maca. Naon ieu téh? Nu bakal narik, hayang nyaho, naon eusina éta carpon atawa novel téh. Sipatna téh li ibarat iklan atawa réklame. Kadé ... étikét kécap no.1, ari rasa bet sari-sari hapeuk atawa haseum.
Pangarang carpon atawa novel basa Sunda, anu tangtu kudu ngarti kana seluk-beluk ngajiwaan basa Sunda. Teu ngan ukur sakitu. Ogé kudu nyaho basa-satempat nu disebut dialék. Mun di Bandung ka budak awéwé téh sok nyebut nyai, pan di Cirebon mah enok. Aya deui kecap nu sarua diomongkeunana, tapi béda hartina. Kecap resep di wewengkon Sumedang mah resep téh mecak. Ku mecak éta baju téh, hartina pikaresepeun éta baju téh. Mangkaning kecap mecak téh pan asal kecap pecak “pecak” téh sarua jeung coba. Dipecak hartina dicoba.
Geusan urang ngawasa basa Sunda anu tangtu urang kudu daék maca buku-buku pangajaran basa Sunda. Buku-buku karangan D.K. Ardiwinata, Ace Salmun, Buldan. Atuh dina Manglé ogé sok aya nu ngaguar Sunda. Atuh, keur nganyahokeun basa dialék téa, éta mah kudu daék jadi jelema bodo aléwoh. Tunyu-tanya, danga-déngé mun urang ulin atawa nyaba ka pilemburan. Ku campur-gaul kitu lain waé urang bisa nyaho basana, ogé adat-istiadatna. Dina carpon atawa novel dialék-basa jeung adat-istiadat diperlukeun geusan pibungbueun, mun ngangeun téa mah.
Jaba ti kitu téh ogé perlu sanajan ngan sautak-saeutik naon nu disebut pengetahuan umum. Meureun nu disebut pengetahuan umum téh éta, saperti filsafat, agama, kamasarakatan, élmu bumi, sajarah jeung réa-réa deui. Maksudna ulah nepi ka dina karangan téh nu ngeunaan sajarah upamana, hayoh disebut falsafah. Pikaseurieun nu maca.
Geusan nyumponan panemu sarupa kitu téh, pikeun nu teu ngalaman sakola tinggi mah pan barabé. Tapi, jaba ti daék maca buku-buku nu sarupa kitu téh, ogé bisa mun maca majalah, surat kabar, lalajo sandiwara, ngadéngékeun caramah-caramah jeung sajabana. Nya éta atuh! bet barabé geuning hayang bisa mgarang carpon atawa novel téh.
Urang teu kudu kéder, ulah boga rasa minderwaardig complek, rendah diri, duméh urang mah, cara kuring lain kaluaran sakola, teu diajar élmu kasusastran, nepi ka, karep hayang bisa ngarang rék mundur teratur. Maju terus pantang mundur!
Sabab ari ngan ukur hayang bisa ngarang carpon atawa novel mah lantaran karesep, alias hobby téa. Deui, geura prak talitikeun, aya pangarang carpon atawa novel nu dikarang ku doktor sastrawan? Pan nu sok daék ngarang carpon atawa novel mah geuning nya pangarang biasa waé, lain nu kaluaran akademi.
Para akademikus lain teu bisaeun meureun mun ngarang carpon atawa novel, atuda ladang konséntrasi meres lamunan ogé mun diitung ku duit mah teu nyubadanan. Éta sababna nu matak kudu dibarengan ku karesep. Ku lantaran resep téa, sakedah polah tangtu leukeun daék nambahan panemuna nu disebut ku kuring tadi, barabé geuning mun hayang bisa ngarang téh!
Hobby nu kamalinaan sok nurustunjung. Cara nu hobby pangabeuki kana rujak-cuka, pan ari kamalinaan mah matak mules beuteung terus méncrét.
Hobby resep teuing maca sok tara ngagugu kana panggeuing Ema. Geuning cék Ema téh, “Geus liwat tengah peuting ieuh! Aya kénéh waktu isuk neruskeun maca mah, bisi gering!”
Hobby nu kamalinaan, nu ngababi buta, sok nimbulkeun fanatisma. Ana geus jadi jelema fanatik sok nimbulkeun egoisma, nu hartina nu aing, ngan aing. Terus ngaberung néngtéréwéléng teu beunang dipegatan. Ceulina jadi torék, teu daék ngadéngé kana caritaan batur. Nu kitu nu sok disebut nurustunjung téh.
Keur nu hobby resep kana ngarang, sipat kurang jeujeuhan kitu téh kurang hadé. Mun aya nu nyawad karangan urang téh goréng, ulah ngotot embung dicawad. Tapi kudu nganuhunkeun sarta anggap yén éta panyawad téh sarua jeung panggeuing. Naséhat ti sisi ti gigir kudu ditarima kalawan lega dada.
Kuring inget kana wejangan ti aliran Kapercayaan, ngadéngé tina TV, cenah mungguh manusa téh kudu daék ngoréksi, ngobét ngali diri pribadi atawa nu sok disebut mawas diri. Ku kituna, keur urang nu keur diajar hayang bisa ngarang, éta kecap mawas diri téh perlu dilarapkeun dipiboga ku urang.
Aéh-aéh éta Tjaraka. Maké mapatahan sagala, kawas enya nu sagala nyaho, sagala bisa. Kawas geus jadi pangarang jempol waé?
Paralun ka Sang Rumuhun. Hampura ka balaréa. Pisan-na ogé teu pisan-pisan! Ieu mah ngan sakadar nembrakkeun pangalaman jeung kabisa kuring nu ngan sakitu-kituna.
Sampurasun nun!
[1] Dimuat dina majalah Manglé no. 793-798, 2 Juli 1981-Agustus 1981, kaca 22-23, 4-5, 8-9 & 44, 26-27, 38-39, 18-19.
Alhamdulillah tiasa pendak deui, ngaos karya guru simkuring...asa nuju kuliah deui sareng Pak Tedi...
BalasHapus